Մարդու անատոմիա,առողջագիտություն

ÌÝí»ÉÇë

áõÕ»ÕÇ ·ñ»Ã» µáÉáñ Ý»ÛñáÝÝ»ñÝ ³ñ¹»Ý ³éϳ »Ý, ë³Ï³ÛÝ áõÕ»ÕÁ ß³ñáõ-

ݳÏáõÙ ¿ ÇÝï»ÝëÇí ³×»É ³é³çÇÝ ÙÇ ù³ÝÇ ï³ñÇÝ»ñÇ ÁÝóóùáõÙ: ºñÏáõ

ï³ñ»Ï³ÝáõÙ »ñ»Ë³ÛÇ áõÕ»ÕÁ ϳ½ÙáõÙ ¿ ٻͳѳë³ÏÇ áõÕ»ÕÇ Ùáï³-

íáñ³å»ë 80%-Á:

Ք³ßÇ Ñ³Ù»Ù³ï, »ñ»Ë³Ý»ñÇ áõÕ»ÕÝ ³í»ÉÇ

Ù»Í ¿` 13%, ù³Ý ٻͳѳë³ÏÝ»ñÇÝÁ:

àõÕ»ÕÁ ß³ñáõݳÏáõÙ ¿ ³×»É

·ÉÇ³É µçÇçÝ»ñÇ ßÝáñÑÇí, áñáÝù µ³½Ù³ÝáõÙ »Ý: ¶ÉÇ³É µçÇçÝ»ñÁ ß³ï

Ù»Í ¹»ñ »Ý ϳï³ñáõÙ áõÕ»ÕÇ ÝáñÙ³É ³ß˳ï³ÝùÝ ³å³Ñáí»Éáõ ·áñ-

ÍáõÙ: ¸ñ³Ýù Ý»ÛñáÝÝ»ñÁ å³ïáõÙ »Ý ÙÇ»ÉÇÝáí: Ü»ÛñáÝÝ»ñÁ ÏÛ³ÝùÇ

ÁÝóóùáõÙ Ýáñ ϳå»ñ »Ý ѳëï³ïáõÙ` ³å³Ñáí»Éáí áõÕ»ÕÇ Ýáñ

ýáõÝÏódzݻñ:

ÜÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Á ³ÙµáÕçáõÃÛ³Ùµ ëÏǽµ ¿ ³éÝáõÙ ë³ÕÙݳÛÇÝ

ÑÛáõëí³ÍùÇó, áñÁ ÏáãíáõÙ ¿ ¿Ïïá¹»ñÙ: ØdzÛÝ ÙÇÏñá·ÉdzÛÇ µçÇçÝ»ñÝ »Ý

³é³ç³ÝáõÙ Ù»½á¹»ñÙÇó: ¼³ñ·³óÙ³Ý 16-ñ¹ ûñí³ÝÇó Ó¨³íáñíáõÙ ¿

ݨñ³É ÃÇûÕÁ, áñÇ ÏáÕÙݳÛÇÝ »½ñ»ñÇ µçÇçÝ»ñÁ ëÏëáõÙ »Ý ³ñ³·

µ³½Ù³Ý³É` ϳ½Ù»Éáí ݨñ³É ͳÉù»ñ ¨ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ Ó¨³íáñ»Éáí

ݨñ³É ÏÇë³ËáÕáí³Ï: ÎÇë³ËáÕáí³ÏÇ »½ñ»ñÇ µçÇçÝ»ñÁ µ³½Ù³Ý³Éáí

Ùáï»ÝáõÙ »Ý ¨ ѳݹÇåáõÙ Çñ³ñ` ϳ½Ù»Éáí ݨñ³É ËáÕáí³Ï, áñÇ Ù»ç

³é³ç³ÝáõÙ ¿ ï³ñ³Íù` ѻﳷ³ÛáõÙ ¹³éݳÉáí ÷áñáù³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·

¨ áÕÝáõÕ»Õ³ÛÇÝ Ñ»ÕáõÏÇ ßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý áõÕÇ: ÊáÕáí³ÏÇ »ñÏáõ ÏáÕÙÇó

Ýñ³ÝÇó ³Ýç³ïíáõÙ »Ý ѳïáõÏ µçÇçÝ»ñÇ Ïáõï³ÏáõÙÝ»ñ` ³é³ç³ó-

Ý»Éáí ݨñ³É åë³ÏÇ µçÇçÝ»ñ, áñáÝóÇó ѻﳷ³ÛáõÙ ëÏǽµ »Ý ³éÝáõÙ 72

å»ñÇý»ñÇÏ ÝÛ³ñ¹»ñÁ ¨ ѳݷáõÛóÝ»ñÁ: ¼³ñ·³óÙ³Ý ³Ûë ÷áõÉáõÙ ËáÕá-

í³ÏÁ Ùdz߻ñï ¿: Ü»ñùÇÝ ß»ñïÇ µçÇçÝ»ñÝ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ µ³½Ù³ÝáõÙ

»Ý ¨ ·³ÕÃáõÙ ¹»åÇ ¹áõñë` ϳ½Ù»Éáí »é³ß»ñï ËáÕáí³Ï: ÊáÕáí³ÏÇ

³é³ç³ÛÇÝ Ù³ëÁ Ó¨³íáñí»Éáí ëÏǽµ ¿ ï³Éáõ áõÕ»ÕÇÝ, ÇëÏ Ñ»ïÇÝÁ`

áÕÝáõÕ»ÕÇÝ:

гçáñ¹ ÷áõÉáõÙ ËáÕáí³ÏÁ ëÏëáõÙ ¿ µ³Å³Ýí»É Ù³ë»ñÇ: ²Ûë åñá-

ó»ëÁ ÏáãíáõÙ ¿ ¿Ýó»ý³Éǽ³ódz£ ²Ûë ÁÝóóùáõÙ ³é³ç³ÝáõÙ »Ý åñ὿Ý-

ó»ý³ÉáÝÁ (ÏÇ볷ݹ»ñ), Ù»½¿Ýó»ý³ÉáÝÁ (ÙÇçÇÝ áõÕ»Õ) ¨ éáÙµ¿Ý-

ó»ý³ÉáÝÁ (ϳÙáõñç, áõÕ»ÕÇÏ, »ñϳñ³íáõÝ áõÕ»Õ): лﳷ³ µ³Å³ÝáõÙÁ

Ýå³ëïáõÙ ¿ ï»É¿Ýó»ý³ÉáÝÇ, ¹Ç¿Ýó»ý³ÉáÝÇ, Ù»ï¿Ýó»ý³ÉáÝÇ ¨ ÙǻɿÝ-

ó»ý³ÉáÝÇ ³é³ç³óÙ³Ý:

¾Ýó»ý³Éǽ³ódzÛÇ ³í³ñïÇó Ñ»ïá ëÏëíáõÙ »Ý µçÇçÝ»ñÇ åñáÉÇ-

ý»ñ³ódzÛÇ, ¹Çý»ñ»ÝódzódzÛÇ, ÙÇ·ñ³ódzÛÇ ÷áõÉ»ñÁ, áñÇ ÁÝóóùáõÙ

µçÇçÝ»ñÁ ѳٳËÙµíáõÙ »Ý ï³ñµ»ñ ϳéáõÛóÝ»ñÇ Ï³½ÙÇ Ù»ç` Ýáñ ëÇ-

ݳåïÇÏ Ï³å»ñÇ ßÝáñÑÇí Ó»éù µ»ñ»Éáí ѳٳï³ëË³Ý ýáõÝÏódzݻñ:

²í»Éáñ¹ Ý»ÛñáÝÝ»ñÁ »ÝóñÏíáõÙ »Ý Íñ³·ñ³íáñí³Í Ù³Ñí³Ý ¨ Ñ»é³ó-

íáõÙ »Ý: ²é³ç³ÝáõÙ »Ý ͳÉù»ñ ¨ ·³É³ñÝ»ñ, áñáÝù »ñ»Ë³Ý»ñÇ ßñç³-

Ýáõ٠ѳٻٳﳵ³ñ ³í»ÉÇ Ù³Ï»ñ»ë³ÛÇÝ »Ý: ÐÕÇáõÃÛ³Ý í»ñçÇÝ »é³Ùë-

Û³ÏáõÙ ëÏëíáõÙ ¿ ÙÇ»ÉÇÝǽ³ódzÛÇ åñáó»ëÁ: ¸Åí³ñ ã¿ å³ïÏ»ñ³óÝ»É,

áñ ³Ûë åñáó»ëÝ»ñÇ Ë³÷³ÝÙ³Ý å³ï׳éáí ϳñáÕ »Ý ³é³ç³Ý³É µ³½-

Ù³ÃÇí ³ñ³ïÝ»ñ. ³·Çñdz, å³ËÇ·Çñdz, åáÉÇÙÇÏñá·Çñdz ¨ ³ÛÉÝ£

²ÛëåÇëáí, Ýáñ³ÍÇÝÁ ÍÝí»ÉÇë áõÝ»ÝáõÙ ¿ Çñ ù³ßÇ Ñ³Ù»Ù³ï ³í»ÉÇ

Ù»Í áõÕ»Õ` ٳϻñ»ë³ÛÇÝ ³ÏáëÝ»ñáí ¨ ·³É³ñÝ»ñáí: Üáñ³ÍÝÇ ×³Ï³-

ï³ÛÇÝ µÉûñÁ ͳí³Éáí ³í»ÉÇ Ù»Í »Ý ÍáÍñ³Ï³ÛÇÝÝ»ñÇó, ë³Ï³ÛÝ

í»ñçÇÝÝ»ñë ³í»ÉÇ ßáõï »Ý ½³ñ·³ÝáõÙ` ³í»ÉÇ ßáõï »ÝóñÏí»Éáí ÙÇ»-

ÉÇÝǽ³ódzÛÇ, áñÝ ¿É, ÙÇ·áõó», å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ³í»ÉÇ É³í ³ñÛ³Ý Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙáí: ÀݹѳÝáõñ ³éٳٵ »ñ»Ë³ÛÇ áõÕ»ÕÇ ³ñÛ³Ý Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙÁ ٻͳѳë³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ù»Ù³ï ³í»ÉÇ É³í ¿ ϳï³ñíáõÙ:

ºñ»Ë³ÛÇ ½³ñ·³óÙ³Ý ÑÇÙáõÝùÝ»ñ

¼³ñ·³óÙ³Ý ÑÇÙùáõÙ ÁÝÏ³Í ¿ »ñ»Ë³ÛÇ ÏáÕÙÇó ³í»ÉÇ µ³ñÓñ

ÑÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ó»éùµ»ñáõÙÁ ¨ ¹ñ³Ýó ѻﳷ³ ϳï³ñ»É³·áñÍáõÙÁ:

²ÛÝ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ Ï»Ýë³µ³Ý³Ï³Ý ·áñÍáÝÝ»ñÇ ¨ ßñç³Ï³ ÙÇç³-

í³ÛñÇ ÷áËÝ»ñ·áñÍáõÃÛ³Ùµ: ÎÛ³ÝùÇ í³Õ ßñç³ÝáõÙ ½³ñ·³óÙ³Ý

³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳÝËáñáßáõÙ »Ý »ñ»Ë³ÛÇ Ñ»ï³·³ ½³ñ-

·³óáõÙÁ:

ºñ»Ë³Ý Çñ ½³ñ·³óÙ³Ý ÁÝóóùáõÙ ³ÝóÝáõÙ ¿ áñáß³ÏÇ ÷áõÉ»ñª

ëÏë³Í Ý»ñ³ñ·³Ý¹³ÛÇÝ ÏÛ³ÝùÇó: ºñ»Ë³Ý»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ

ÑÙïáõÃÛáõÝÁ Ó»éù ¿ µ»ñáõÙ Ùáï³íáñ³å»ë ÝáõÛÝ ï³ñÇùáõÙ:

äñ»Ý³ï³É ½³ñ·³óáõÙ£ äñ»Ý³ï³É ßñç³ÝáõÙ ³×áÕ ¨ ½³ñ·³óáÕ

ûñ·³ÝǽÙÁ ѳñëï³ÝáõÙ ¿ Ýáñ í³ñù³·Íáí ¨ ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý ÷á÷á-

ËáõÃÛáõÝÝ»ñáí: àõà ߳µ³Ã³Ï³Ý åïáõÕÁ ëÏëáõÙ ¿ ϳï³ñ»É ÙdzÝÙ³Ý

ï³ñ³ÍáõÝ ß³ñÅáõÙÝ»ñ: 15 ß³µ³Ã³Ï³Ý åïáõÕÁ ϳï³ñáõÙ ¿ ³ÛÝ µáÉáñ

ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ, áñ Ýϳï»ÉÇ »Ý Ýáñ³ÍÇÝÝ»ñÇ ßñç³ÝáõÙ: ´»ÕÙݳíáñáõÙÇó

24-32 ß³µ³Ã Ñ»ïá åïÕÇ µ³í³Ï³Ý³ã³÷ ³ñï³Ñ³Ûïí³Í ß³ñ-

ÅáõÙÝ»ñÝ ÁݹѳïíáõÙ ¿ ѳݷÇëï, §Éáõé¦ ßñç³Ýáí: î»ÕÇ ¿ áõÝ»ÝáõÙ

åïÕÇ ß³ñÅáõÙÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÇ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ Ýí³½áõÙ, áñÁ íϳÛáõÙ ¿

³ñ·»É³ÏáÕ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ áõÕÇÝ»ñÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ù³ëÇÝ: äïÕÇ ß³ñÅáõÙ-

Ý»ñÇ Ï³ñ¨áñáõÃÛ³Ý É³í ûñÇÝ³Ï ¿ §ßÝã³Ï³Ý¦ ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ: äïáõÕÁ

³ñ·³Ý¹Ç Ý»ñëáõÙ ãÇ ßÝãáõÙ. ݳ ÃÃí³ÍÇÝ ëï³ÝáõÙ ¿ ÁÝÏ»ñùÇ ÙÇçáóáí:

ºÃ» åïáõÕÁ ãϳï³ñÇ Ãáù»ñÇ áõ ÏñÍù³í³Ý¹³ÏÇ §ßÝã³Ï³Ý¦ ß³ñ-

ÅáõÙÝ»ñ, ÍÝí»Éáõó Ñ»ïá Ýñ³ ßÝã³é³Ï³Ý ÙϳÝÝ»ñÁ ûñ½³ñ·³ó³Í

ÏÉÇÝ»Ý: ²ñï³ùÇÝ ÙÇç³í³ÛñÇ ·áñÍáÝÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ϳñáÕ »Ý

½·³ÉÇáñ»Ý ³½¹»É áã ÙdzÛÝ ½³ñ·³óáÕ åïÕÇ, ³Ûɨ Ýáñ³ÍÝÇ ¨ í³Õ ѳ-

ë³ÏÇ »ñ»Ë³ÛÇ íñ³` å³Ûٳݳíáñ»Éáí Ýñ³ í³ñù³·ÇÍÁ:

ØÇçÇÝ ³Ï³ÝçáõÙ ·ïÝíáÕ í»ëïǵáõÉÛ³ñ ѳٳϳñ·Á, áñÝ ³å³-

ÑáíáõÙ ¿ ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃÛ³Ý ½·³ÛáõÃÛáõÝÁ, åïÕÇ Ù»ç ëÏëáõÙ ¿ ·áñÍ»É

µ»ÕÙݳíáñáõÙÇó 5 ³ÙÇë Ñ»ïá ¨ ½³ñ·³ó³Í íÇ׳ÏáõÙ ¿ ÍÝí»Éáõ å³-

ÑÇÝ: ÜÙ³Ý í³Õ ѳëáõݳóáõÙÁ Ý߳ݳÏáõÙ ¿, áñ åïáõÕÝ ÁݹáõÝ³Ï ¿

½·³Éáõ Ùáñ ¹ÇñùÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

Ýáñ»Ý û·ï³·áñÍáõÙ »Ý ÙdzųٳݳÏÛ³ ·áñÍáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç:

¼·³Û³ñ³Ý³ÛÇÝ ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÁ ¨ »ñ»Ë³ÛÇ ½³ñ·³óáõÙÁ

î»ëáÕáõÃÛáõÝ£ ºñ»Ë³Ý ßñç³å³ïáÕ ³ß˳ñÑÇ Ù³ëÇÝ ï»Õ»ÏáõÃ-

ÛáõÝÝ»ñÇ 80%-Á ëï³ÝáõÙ ¿ ï»ëáÕ³Ï³Ý ³Ý³Éǽ³ïáñÇ ÙÇçáóáí: л-

勉µ³ñ, ï»ëáÕ³Ï³Ý Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñÁ, áñáÝù ѳݹ»ë »Ý ·³ÉÇë ³é³Ý-

ÓÇÝ Ï³Ù ³ÛÉ ûñ·³Ý-ѳٳϳñ·»ñÇ ³Ëï³Ñ³ñáõÙÝ»ñÇÝ ½áõ·³Ïóí³Í,

ϳñáÕ »Ý ë³Ñٳݳ÷³Ï»É »ñ»Ë³ÛÇ ½³ñ·³óáõÙÝ áõ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ

Ù»ÏÇó ³í»ÉÇ áÉáñïÝ»ñáõÙ, ³Û¹ ÃíáõÙ` ËáëùÇ ¨ ѳÕáñ¹³ÏóáõÃÛ³Ý,

ѳë³Ï³ÏÇóÝ»ñÇ ¨ ÁÝï³ÝÇùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ Ñ»ï ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ

ѳëï³ïÙ³Ý, ß³ñÅáÕ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç, ÝáñÙ³É í³ñù³·ÍÇ Ó¨³íáñ-

Ù³Ý, Ùï³íáñ áõݳÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, áõëáõÙÝ³Ï³Ý ³é³ç³¹ÇÙáõÃÛ³Ý: ²ãùÁ

§³ãù-ÑÇåáóɳÙáõë-ÑÇåáýǽ¦ ûåïÇϳ-í»·»ï³ïÇí ѳٳϳñ·Ç

ϳñ¨áñ³·áõÛÝ µ³Õ³¹ñÇãÝ ¿: ²ÛÝ Ï³ï³ñáõÙ ¿ áã ÙdzÛÝ ï»ëáճϳÝ

ýáõÝÏódz, ³Ûɨ ³å³ÑáíáõÙ ¿ Éáõë³ÛÇÝ ¿Ý»ñ·Ç³ÛÇ ÁÝϳÉáõÙÁ, áñÝ ¿É Çñ

Ñ»ñÃÇÝ ËóÝáõÙ ¿ ÑÇåáóɳÙáõëÇ ¨ ÑÇåáýÇ½Ç ÝÛ³ñ¹³ÑáõÙáñ³É ³Ï-

ïÇíáõÃÛáõÝÁ: ²Ûë ËóÝáõÙÁ í»·»ï³ïÇí ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ÑÇÙݳϳÝ

å³ÛÙ³ÝÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ¿: ÐÇåáóɳÙáõëÇ íñ³ ÉáõÛëÇ ³½¹»óáõÃÛáõÝÇó 80

ËóÝíáõÙ ¿ ÙÇ ß³ñù Ý»ñ½³ïÇã ·»ÕÓ»ñÇ (ÑÇåáýǽ, ٳϻñÇϳÙ, í³Ñ³-

ݳӨ, ë»é³Ï³Ý ¨ ³ÛÉ) ÑáñÙáÝÝ»ñÇ ³ñï³¹ñáõÃÛáõÝÁ:

ÈëáÕáõÃÛáõÝ£ ÈëáÕ³Ï³Ý ³Ý³Éǽ³ïáñÇ ÝáñÙ³É ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝÁ

³ß˳ñÑÇ Ù³ëÇÝ ï»Õ»ÏáõÃÛáõÝÝ»ñ ëï³Ý³Éáõ ÑÇÙÝ³Ï³Ý áõÕÇÝ»ñÇó

Ù»ÏÝ ¿, ÇÝãå»ë ݳ¨ ß³ï ϳñ¨áñ ¿ ËáëùÇ ½³ñ·³óÙ³Ý Ù»ç áõÝ»ó³Í Çñ

Ù³ëݳÏóáõÃÛ³Ùµ: ²Û¹ å³ï׳éáí áñù³Ý í³Õ ѳÛïݳµ»ñíÇ ÉëáճϳÝ

³ñ³ïÁ ¨ áñáßíÇ ÉëáÕ³Ï³Ý ³Ýµ³í³ñ³ñáõÃÛ³Ý Í³ÝñáõÃÛ³Ý ³ëïÇ׳-

ÝÁ, ³ÛÝù³Ý í³Õ ϳñáÕ »Ý Ó»éݳñÏí»É »ñ»Ë³ÛÇ Ùݳóáñ¹³ÛÇÝ ÉëáÕáõÃ-

Û³Ý ÉdzñÅ»ù û·ï³·áñÍÙ³ÝÝ áõÕÕí³Í ÙÇçáóÝ»ñÁ:

Üáñ³ÍÝÇ ÉëáÕáõÃÛ³Ý ýáõÝÏóÇ³Ý µ³í³Ï³Ý ë³Ñٳݳ÷³Ï ¿:

ºñ»Ë³ÛÇ ÏÛ³ÝùÇ ³Û¹ ßñç³ÝáõÙ Ó³ÛݳÛÇÝ ³½¹³ÏÝ»ñÁ ÑÇÙݳϳÝáõÙ

³é³ç³óÝáõÙ »Ý ûñ·³ÝǽÙÇ ýǽÇáÉá·Ç³Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý ÷á÷áËáõÃ-

ÛáõÝÝ»ñ. ¹³Ý¹³ÕáõÙ ¿ åáõÉëÁ, ßÝã³éáõÃÛáõÝÁ ¹³éÝáõÙ ¿ ÃáõÛÉ, Ýí³½áõÙ ¿

ß³ñÅáÕ³Ï³Ý ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ, ¹³¹³ñáõÙ ¿ ɳóÁ: ²é³çÇÝ »ñÏáõ ³ÙÇë-

Ý»ñÇ ÁÝóóùáõÙ ÉëáÕ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ý ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ϳï³ñ»É³·áñÍíáõÙ ¾: ºñ¨³Ý ¿ ·³ÉÇë ÉëáÕáõÃÛ³Ý ³¹³åï³ódzÝ` ËáëùÇ, Ù³ëݳ-

íáñ³å»ë ³ñï³ë³Ý³Ï³Ý »ñ³Ý·³íáñÙ³Ý (ÇÝïáݳódzÛÇ), éÇÃÙÇ ¨

Ó³ÛÝ»ñÇ ÙÇç¨ ¹³¹³ñÇ ÁÝϳÉÙ³Ý áõÕÕáõÃÛ³Ùµ: Àݹ áñáõÙ, ³ñ³·

½³ñ·³ÝáõÙ ¿ »ñ»Ë³ÛǪ Ó³ÛÝ»ñÝ Áëï µ³ñÓñáõÃÛ³Ý ¨ ï»ÙµñÇ ï³ñµ»-

ñ³Ï»Éáõ áõݳÏáõÃÛáõÝÁ: ÜáñÙ³É ½³ñ·³óáÕ 6-7 ³Ùë³Ï³Ý »ñ»Ë³ÛÇ

ÉëáÕ³Ï³Ý ½·³óáÕáõÃÛ³Ý ÝñµáõÃÛáõÝÁ ãÇ ï³ñµ»ñíáõÙ ã³÷³Ñ³ë Ù³ñ-

¹áõ ÁÝϳÉáõÙÇó: лﳷ³Ûáõ٠ϳï³ñíáõÙ ¿ ÉëáÕáõÃÛ³Ý Ëáëù³ÛÇÝ ½³ñ-

·³óáõÙÁ, »ñµ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ½³ñ·³ÝáõÙ ¿ ËáëùÇ ï³ñµ»ñ³Ïí³Í

ÁÝϳÉáõÙÁ, áñÇÝ ½áõ·³Ïóí³Í ëÏëíáõÙ ¿ áñ³Ï³å»ë Ýáñ ·áñÍÁÝóó`

»ñ»Ë³ÛÇ ë»÷³Ï³Ý ËáëùÇ Ï³Û³óáõÙÁ:

ºñ»Ë³ÛÇ ËáëùÇ Ó¨³íáñáõÙÁ£ Üáñ³ÍÝÇ ×ÇãÁ é»ýÉ»Ïïáñ ³Ïï ¿,

áñÁ å³Ûٳݳíáñí³Í ¿ ³ñï³ùÇÝ ·ñ·éÇãÝ»ñáí: ÎÛ³ÝùÇ ³é³çÇÝ ³Ùë-

í³ ÁÝóóùáõÙ »ñ»Ë³Ý ×Çãáí ¿ ³ñÓ³·³ÝùáõÙ ë³éÇÝ, ó³íÇÝ, ëáí³-

ÍáõÃÛ³ÝÁ: ê³Ï³ÛÝ »ñÏñáñ¹ ³ÙëÇó ÏñÍùÇ Ñ³ë³ÏÇ »ñ»Ë³Ý»ñÁ ëÏëáõÙ »Ý

³ñï³µ»ñ»É ãï³ñµ»ñ³Ïí³Í ÑÝãÛáõÝÝ»ñ` ÃáÃáí³Ýù, ÕáõÝÕáõÝáó ϳÙ

§·ííáó¦: ²Û¹ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ Ýáñ³ÍÇÝÝ»ñÇ ßÁñç³ÝáõÙ Ùdzï»ë³Ï »Ý ¨

ϳËí³Í ã»Ý ÉëáÕ³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÇ íÇ׳ÏÇó: лﳷ³ÛáõÙ` ÍÝí»Éáõó

3-4 ³ÙÇë Ñ»ïá, ³ÛÝ ¹³éÝáõÙ ¿ ÁݹûñÇݳÏí³Í: ºñ¨³Ý ¿ ·³ÉÇë ßñç³-

å³ïáÕ ³ß˳ñÑÇ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ ÝٳݳϻÉáõ áõݳÏáõÃÛáõÝÁ (1-ÇÝ ßñç³Ý):

êáíáñ³µ³ñ 8-9 ³Ùë³Ï³ÝáõÙ ëÏëíáõÙ ¿ ËáëùÇ ½³ñ·³óÙ³Ý 2-ñ¹

ßñç³ÝÁ` ÉëáÕáõÃÛ³Ý ÑëÏáÕáõÃÛ³Ùµ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ ·Çï³Ïóí³Í Áݹû-

ñÇݳÏáõÙÁ: ºñ»Ë³Ý ³ñï³µ»ñáõÙ ¿ í³ÝÏ»ñ, áñáÝù ë³Ï³ÛÝ ã»Ý ϳñáÕ

ѳٳñí»É ³ñï³ë³Ýí³Í (Ñá¹³µ³ßË) Ëáëù:

²é³çÇÝ ï³ñí³ í»ñçáõÙ ëÏëáõÙ »Ý Ó¨³íáñí»É ËáëùÇ ß³ñÅáճϳÝ

(´ñáϳÛÇ Ùáïáñ) ¨ ÁÝϳÉÙ³Ý (ì»éÝÇÏ»Ç ë»Ýëáñ) Ï»ÝïñáÝÝ»ñÁ: êÏëíáõÙ

¿ 3-ñ¹ ϳ٠ëÇÙíáÉÝ»ñÇ ßñç³ÝÁ, »ñµ »ñ»Ë³Ý ·Çï³ÏóáõÙ ¿ ÑÝãÛáõÝÝ»ñÇ

Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ, áñáÝù ϳñáÕ »Ý ͳé³Û»É óáõóáõÙÝ»ñ ï³Éáõ ѳٳñ:

²Û¹ ßñç³ÝáõÙ ËáëùÁ ѳëϳݳÉÁ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ ¿ µ³é»ñÇ ¨ »ñ»Ë³ÛÇÝ

ßñç³å³ïáÕ ³é³ñϳݻñÇ ÙÇç¨ Ï³åÇ Ñ³ëï³ïٳٵ: Æ Ñ³Ûï »Ý ·³ÉÇë

³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ý ï³ññ»ñ: ºñ»Ë³Ý ÝٳݳÏáõÙ ¿ ٻͻñÇ Ëáë³Ïó³Ï³Ý

ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ: îíÛ³É ßñç³ÝÁ ß³ï ϳñ¨áñ ¿ ËáëùÇ Ï³Û³óÙ³Ý Ñ³Ù³ñ, ¨

ËáõÉ Ï³Ù ïíÛ³É å³ÑÇÝ ³ñ¹»Ý Ëɳó³Í »ñ»Ë³Ý»ñÇ ËáëùÝ ³é³Ýó

ѳïáõÏ í³ñųÝùÝ»ñÇ ãÇ Ï³ñáÕ ½³ñ·³Ý³É:

ÜáñÙ³É ÉëáÕ »ñ»Ë³Ý 4-ñ¹ ßñç³ÝáõÙ ëÏëáõÙ ¿ ѳëÏ³Ý³É ËáëùÁ ¨

Ëáë»É: ²ëïÇ׳ݳµ³ñ ÁݹɳÛÝíáõÙ ¿ ë³Ñٳݳ÷³Ï µ³é³å³ß³ñÁ: ²Û¹

ßñç³ÝáõÙ »ñ»Ë³Ý»ñÁ ûñ¨ë ×Çßï ã»Ý ³ñï³ë³ÝáõÙ ËáëùÇ ³é³ÝÓÇÝ

ÑÝãÛáõÝÝ»ñÁ: ´³é³å³ß³ñÁ ½·³ÉÇáñ»Ý ÁݹɳÛÝíáõÙ ¿ ÏÛ³ÝùÇ 2-ñ¹ ¨ 3-ñ¹ ï³ñí³ í»ñçáõÙ` ѳëÝ»Éáí ÙÇÝ㨠1000 ¨ ³í»ÉÇ µ³éÇ: ²×áõÙ ¿

Ûáõñ³óí³Í ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÃÇíÁ: ¼³ñ·³ÝáõÙ ¿ Ëáëù³ÛÇÝ ëÇÝû½Á.

»ñ»Ë³Ý ëÏëáõÙ ¿ ³í»ÉÇ ×Çßï ϳéáõó»É ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ: ÊáëùÁ

í»ñçݳϳݳå»ë ϳ۳ÝáõÙ ¿ 7-9 ï³ñ»Ï³Ý ѳë³ÏáõÙ:

A վիտամին, կամ Ռետինոլ, ճարպալույծ վիտամին է, մաքուր վիճակում անկայուն է, և հանդիպում է միայն կենդանական ծագում ունեցող մթերքներում. այդ իսկ պատճառով նրա յուրացման համար մարսողական տրակտում պահանջվում են նաև ճարպեր, ինչպես նաև հանքային աղեր։

Մարդու օրգանիզմում A վիտամինի պաշարները մնում են երկար։

A վիտամինը մասնակցում է օքսիդավերականգնման ռեակցիաներին, սպիտակուցների սինթեզի կարգավորմանը, խթանում է նորմալ նյութափոխանակությանը, բջջային և միջբջջային մեմբրանների նորմալ ֆունկցիաներին, մեծ դեր է խաղում ոսկրերի և ատամների ձևավորմանը, ինչպես նաև ճարպային ավելցուկների քայքայմանը (օգտագործմանը), անհրաժեշտ է նոր բջիջների առաջացման և նրանց աճի համար, դանդաղեցնում է ծերացման պրոցեսը։

A վիտամինն անհրաժեշտ է նաև իմունային համակարգի նորմալ գործունեությանը և հանդիսանում է ինֆեկցիաների դեմ պայքարի պրոցեսի անբաժանելի մի մաս։

Օրական անհրաժեշտությունը

Չափահաս մարդուն - 900 մկգ

Հղիներին - 1000 մկգ

Կերակրող մայրերին - 1300 մկգ

Երեխաներին - 400-100 մկգ (կախված սեռից և տարիքից)

A վիտամինի առկայությունը երկարացնում է կյանքը, նույնիսկ ՁԻԱՀ-ով հիվանդների։

Տիամին (B1): Այդ վիտամինը զգալի քանակությամբ հանդիպում է կոշտ աղացվածքի հացահատիկում ու ձավարեղենում, կաթի, ձվի, լյարդի, մսի մեջ, որոշ բանջարեղեններում ու մրգերում: Քայքայվում է երկար եփելու ժամանակ, հատկապես երբ կերակրի մեջ կա սոդա: Գլխավորապես սպիտակ հացով ու քաղցրեղենով սնվող մարդիկ բավարար քանակությամբ տիամին չեն ստանում: Օրգանիզմում տիամինի բացակայությունը հանդիսանում է ախորժակի վատացման, աճի դանդաղեցման, հոգնածության, աղիքա- ստամոքսային խանգարումների, նյարդային բորբոքման նախապայման: Սակայն այդ նույն ախտանիշները կարող են առաջանալ նաև ուրիշ շատ պատճառներից, և B1 վիտամինի բացակայությունն ամենևին էլ ամենաբնորոշներից չէ:

Ռիբոֆլավին (B2): Այս վիտամինը մեծ քանակությամբ կա լյարդի, մսի, կաթի, ձվի, կանաչ բանջարեղենի մեջ, կոշտ աղացվածքի հացահատիկում ու ձավարեղենում, խմորիչներում: Հետևապես նորմալ սնունդն ապահովում է B2 վիտամինի բավարար քանակությունը: Վիտամին B2-ի անբավարարության հետևանքով բերանի անկյուններում առաջանում են ճաքեր և շրթունքների, բերանի ու աչքերի այլ հիվանդություններ:

Վիտամին C, L-ասկորբինաթթու կամ ասկորբինաթթու, մարդու և որոշ այլ կենդանի օրգանիզմներին անհրաժեշտ կարևոր վիտամին: Վիտամին C-ի կառուցվածքը բնորոշ է ենդիոլ ձեւի առկայությամբ, որն իր կառուցվածքով մոտ էգլյուկոզին: Ասկորբինաթթուն լինում է օքսիդացած (ԱԹ) եւ վերականգնված (ԴԱԹ) ձեւերով:

Ակտիվ մասը կոչվում է ենդիոլային: Վիտամին C-ն հանդես է գալիս երեք ձեւով՝ L - ասկորբինաթթու,դեհիդրոասկոբինաթթու, ասկորբինոգեն:

Վիտամինի անբավարարություն

Ցիտրուսային մրգերը ծովագնացների համար եղել են C վիտամինի առաջին աղբյուրներից մեկը:

Ցինգա հիվանդությունը, որն առաջանում է սննդում թարմ մրգերի եւ բանջարեղենի բացակայությունից: Այն նկարագրվել է դեռ եւս 300 տարի առաջ (երկարատեւ ծովային ճանապարհորդությունների եւ հյուսիսային գիտարշավների ժամանակ): Ցինգայով հիվանդանում են միայն մարդը, մարդանման կապիկները եւ ծովախոզուկները: Հիվանդության հիմնական ախտանիշը պայմանավորված է շարակցական հյուսվածքում կոլագենի սինթեզի խանգարմամբ, որի հետեւանքով դիտվում են փափուկ լնդեր, շարժվող ատամներ, մազանոթներիի թափանցիկության մեծացում (ենթամաշկային արյունազեղումներիաառաջացում), հոդացավ, այտուց եւ անեմիա: Վերջինս առաջանում է, քանի որ օրգանիզմի պահեստավորված երկաթը չի կարող օգտագործվել, որը նկատվում է նաեւ ֆոլաթթվի փոխանակության խանգարման հետեւանքով:

Սրտային անբավարարություն, հեւոցներ:

Արագ հյուծվածություն:

Տարբեր հիվանդությունների նկատմամբ օրգանիզմի դիմադրողականության անկում:

Վիտամին C-ն օգտագործվում է ինֆեկցիոն հիվանդությունների բուժմանն ժամանակ, լյարդի հիվանդությունների, մակերիկամների տուբերկուլյոզի, թոքային և քթային արյունահոսությունների ժամանակ, կիրառվում է որպես կանխարգելիչ միջոց քաղցկեղի եւ աթերոսկլերոզի դեպքում:

Ընդհանուր տեղեկություններ

Վիտամին D՝ կենսաբանական ակտիվ նյութերի խումբ (այդ թվում էրգոկալցիֆերոլ և խոլեկալցիֆերոլ). D խմբի վիտամինները մարդու սննդի ռացիոնի անփոխարինելի մասը։ Օրվա պահանջը՝ 10-25 մկգ։

Լուծվում է ճարպերում։ Բաղկացած է ֆերոլներից, որոնք ակտիվանում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից։ Օրգանիզմում այդ պրոցեսը կատարվում է մաշկում։ Վիտամին D - ի անբավարարությունը շատ տարածված է և կարող է օրգանների բջիջների զարգացման խնդիրներ առաջացնել, ամենաշատ մաշկի։ Գիտնականները ապացույցներ են փնտրում նաև, որ վիտամին D-ի երկարաժամկետ անբավարարությունը հանգեցնում է քաղցկեղի:

Վիտամին E

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Վիտամին E-ի.α-տոկոֆերոլ տեսակը

E վիտամին, պատկանում է ճարպալույծ միացություններին, որի մեջ են մտնում տոկոֆերոլներն ուտոկոտրիենոլները: E վիտամինի շատ տարբեր տեսակներից γ-տոկոֆերոլն ամենատարածվածն է Հյուսիսային Ամերիկայի դիետներում: γ-տոկոֆերոլ պարունակում են եգիպտացորենի, սոյայի ձեթը, մարգարինը և աղցանները: α-տոկոֆերոլը` E վիտամինի կենսաբանորեն ամենաակտիվ տեսակը, հաջորդ տարածված տեսակն է Հյուսիսային Ամերիկայի ռացիոնում: E վիտամինի այս տարբերակով հարուստ են ցորենի սաղմը, արևածաղիկը և արևածաղկի ձեթը: Որպես ճարպալույծ անտիօքսիդանտ, այն կասեցնում է թթվածնի ռեակտիվ տեսակների արտադրությունը, որոնք գոյանում են ճարպի թթվեցման ժամանակ:

Ազդեցությունը առողջության վրա

Վիտամին E-ն մահացելիությունը չի նվազեցնում, նույնիսկ մեծ չափաբաժիններով, և կարող է չնչին ավելացնել այն: Այն չի լավացնում շաքարի պարունակությունը արյան մեջ շաքարախտով հիվանդ մարդկանց մոտ իջեցնում ռիսկի գործոնը: Վիտամին E-ի ամենօրյա հավելումը չի նվազեցնում շագանակագեղձի քաղցկեղի ռիսկը, այլ կարող է այն բարձրացնել:​

Սննդային թունավորումներ

Որոշ թույներ մարդու մարմին ներթափանցում են սննդի հետ։ Սննդային թունավորումներն իրենց հերթին բաժանվում են երկու տեսակի՝ մանրէային և քիմիական թունավորումներ։

Սննդային մանրէային թունավորումների դեպքում ախտածին մանրէնե­րը, որոնք գտնվում են սննդում, արտադրում են թունավոր նյութեր (տոք­սիններ)։ Մթերքները, որոնց ընդունումից հետո ավելի հաճախ են հանդիպում մանրէային թունավորումներ, հետևյալն են՝ ապխտած միսը, երշիկը, ձկնեղենը, կաթնամթերքը, ձուն, տնային պայմաններում պատրաստված պահածոները և այլն։ Սննդային քիմիական թունավորումները տեղի են ունենում, երբ սննդի մեջ բարձր է որոշ մետաղների (ցինկ, կադմիում, կապար և այլն) քանա­կը, կամ առկա են որոշ թունավոր նյութեր: Դա շատ հաճախ տեղի է ունենում, երբ նորմալ կամ բարձր թթվայնություն ունեցող սնունդը երկա­րատև պահվում է մետաղյա տարողությունների մեջ։ Անգամ ջուրը, որը պահվում է կապարից պատրաստված տակառներում, նույնպես կարող է հանդիսանալ թունավորման աղբյուր։

ՍՆՆԴԱՅԻՆ ՄԱՆՐԷԱծԻՆ ԹՈՒՆԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ

Որոշ մանրէներ (ստաֆիլակոկ, սալմոնելա և այլն) իրենց կենսագործունեության ընթացքում արտադրում են թույներ (տոքսիններ), որոնք կարող են սննդամթերքի հետ անցնել մարսողական համակարգ և առաջացնել սննդային թունավորումներ։ Սննդային թունավորումները հաճախ ուղեկցվում են ջրազրկման երևույթներով։ Դրանք հատկապես վտանգավոր են երեխաների և տարեց մարդկանց համար։

ՆՇԱՆՆԵՐԸ

սրտխառնոց, փսխում,

լուծ,

ընդհանուր թուլություն,

գլխացավ, գլխապտույտ,

որովայնային ցավեր,

մարմնի ջերմաստիճանի բարձրացում։

ԱՌԱՋԻՆ ՕԳՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Տուժածի մոտ արհեստական փսխում առաջացրեք։

Ձեռնարկեք ջրազրկումը կանխարգելող քայլեր ։

Ահազանգեք շտապ օգնություն։

Վերահսկեք տուժածի վիճակը, գրանցեք տվյալները և ցուցաբերեք համապատասխան օգնություն։

Արհեստական փսխում.

Արհեստական փսխում առաջացնելու համար տուժածին հարմար նստեցրեք, կողքին ունեցեք որևէ թաս, որի մեջ տուժածը կարող է փսխել։ Տուժածին խմեցրեք 2-3 լ գոլ ջուր (38–40°C)։ Եթե հնարավոր է, ջրի յուրաքանչյուր մեկ լիտրի մեջ ավելացրեք մեկ գդալ կերակրի սոդա։ Ջուրը խմելուց հետո տուժածի մոտ առաջացրեք փսխում՝ մատով, փայտիկով կամ գդալի պոչով սեղմելով (գրգռելով) լեզվարմատը կամ ըմպանի հետին պատը։ Տուժածը կարող է փսխել նաև ինքնաբերաբար՝ մեծ քանակով գոլ ջուր ընդունելուց։ Փսխումից հետո տուժածը պետք է ողողի բերանը։ Կրկնեք արհեստական փսխումը 4-5 անգամ։ Փսխելիս տուժածը պետք է լինի հարմար դիրքում նստած, մի փոքր առաջ թեքված կամ կողքի վրա պառկած՝ գլուխը մի փոքր առաջ թեքած։ Ցանկալի է, որ փսխման ընթացքում դուք պահեք տուժածի գլուխը՝ ձեռքով բռնելով նրա ճակատը։
Երբեք մեջքի վրա պառկած տուժածի մոտ արհեստական փսխում մի՛ առաջացրեք, քանի որ դա կարող է շնչուղիների խցանման պատճառ դառնալ։ Արհեստական փսխում չի կարելի առաջացնել նավթային հիմք ունեցող նյութերով (կերոսին կամ բենզին) թունավորման ժամանակ, քանի որ այդ նյութերի գոլորշիները կարող են քայքայել թոքային նուրբ հյուսվածքը։
Արհեստականորեն փսխում չի կարելի առաջացնել, երբ

տուժածն անգիտակից վիճակում է,

տուժածը հղի կին է,

տուժածը սրտային հիվանդ է,

տուժածի մոտ լինում են ցնցումներ։

Ցանկալի է փսխուքը հավաքել և հանձնել ժամանող շտապ օգնության անձնակազմին՝ թույնի տեսակը որոշելու համար։ Փսխուքը հավաքելիս զգուշացեք դրան ձեռքերով անմիջական դիպչելուց, հնարավորության դեպքում աշխատեք ձեռնոցներով։ Տուժածին հիվանդանոց տեղափո­խելիս փսխուքը և թունավորման պատճառ դարձած նյութը, օրինակ՝ պահածոն, փակած մաքուր ամանով ուղարկեք հիվանդանոց։

ԲՈՏՈՒԼԻԶՄ

Բոտուլիզմը սննդային թունավորում է, որի դեպքում մահացությունը շատ բարձր է։ Բոտուլիզմի դեպքեր հաճախ են պատահում այն վայրերում, որտեղ օգտագործում են տնային պայմաններում պատրաստված պահածոներ։ Երբեմն բոտուլիզմով թունավորման դեպքեր լինում են նաև ապխտած մսից և ձկնեղենից։

Բոտուլիզմի հարուցիչները միշտ առկա են հողում։ Բանջարեղենի կամ մրգերի հետ նրանք կարող են ընկնել պատրաստվող պահածոյի մեջ։ Կան այնպիսի մթերքներ, որոնք պարզապես հնարավոր չէ լավ լվանալ (օրինակ՝ կանաչին, ծաղկակաղամբը և այլն)։ Նույնիսկ լավ լվացված մրգերի և բանջարեղենի վրա կարող են մնալ հարուցիչներ։ Տնային պայմաններում պահածոյի պատրաստման ընթացքում հարուցիչը չի ոչնչանում, քանի որ դրա համար անհրաժեշտ պայմանները (120°C և 1,2 մթն. ճնշում) հնարավոր է ապահովել միայն գործարաններում։ Այսպիսով, բոտուլիզմի հարուցիչն անցնում է պահածոյի մեջ, ուր ստեղծվում են բարենպաստ պայմաններ նրա կենսագործունեության համար՝ սննդային միջավայր և թթվածնի բացակայություն։ Ինքը՝ հարուցիչը, ոչ մի վտանգ չի ներկայացնում մարդու համար։ Սակայն իր կենսագործունեության ընթացքում նա արտադրում է շատ ուժեղ թույն՝ բոտուլոտոքսին, որը մարդկությանը հայտնի մանրէային թույներից ամենաուժեղն է։ Բոտուլոտոքսին պարունակող սննդամթերքը ոչնչով՝ ո՛չ համով, ո՛չ հոտով, ո՛չ տեսքով չի տարբերվում նորմալ սննդամթերքից, և այդ պատճառով օգտագործման ժամանակ անհնար է հասկանալ՝ այն թունավորված է, թե ոչ։

Ի տարբերություն բոտուլիզմի հարուցիչների, բոտուլոտոքսինը շատ ջերմազգայուն է։ Թույնի վնասազերծման համար բավական է օգտա­գործելուց առաջ 10-15 րոպեի ընթացքում եռացնել պահածոյի պարունակությունը։ Կանխարգելման այս պարզագույն միջոցը շատ հաճախ անտեսվում է, ինչը բերում է ճակատագրական հետևանքների։

ՆՇԱՆՆԵՐԸ

Բոտուլիզմի նշանները սովորաբար ի հայտ են գալիս բոտուլոտոքսին պարունակող սնունդ ուտելուց 15 րոպեից մինչև 2 ժամվա ընթացքում, սակայն կարող են. արտահայտվել և ավելի ուշ։ Բոտուլոտոքսինը կլվելով՝ մարսողական համակարգից անցնում է արյան մեջ, խաթա­րում է նյարդային համակարգի գործունեությունը և առաջացնում մկանների թուլացում (կրծքավանդակի մկաններ, ստոծանու, կոկորդի, ըմպանի, աղիների հարթ մկաններ և այլն)։ Որոշ դեպքերում տուժածը կարող է ունենալ սրտխառնոց, եզակի փսխում, որովայնի շրջանում ցավեր կամ ծանրության զգացում։ Հիմնական նշաններն ի հայտ են գալիս ստորև բերված հերթականությամբ.

թուլություն, ուժեղ գլխացավ, գլխապտույտ, բերանի չորություն,

տեսողության մշուշում և երկատում, կոպերի իջեցում, շլություն,

խոսքի խանգարում, ձայնի խռպոտության,

կլման դժվարացում,

շնչառության դժվարացում (ներշնչումը կատարվում է մեծ դժվարությամբ),

որովայնի փքվածություն։

ԱՌԱՋԻՆ ՕԳՆՈԻԹՅՈԻՆԸ

Նշանների ի հայտ գալուն պես անմիջապես ահազանգեք և, մինչև շտապ օգնության ժամանելը, առաջացրեք արհեստական փսխում։ Հնարավորության դեպքում շտապ տեղափոխեք տուժածին հիվան­դանոց՝ սուր թունավորումների կամ վերակենդանացման բաժան­մունք: Տուժածի հետ հիվանդանոց տեղափոխեք փսխուքը, կասկա­ծելի կերակրի նմուշները։ Դա անհրաժեշտ է ախտորոշման և ճիշտ բուժման համար, քանի որ գոյություն ունեն բոտուլիզմի հարուցիչի տարբեր ենթատեսակներ, համապատասխանաբար՝ նաև տարբեր հակաթույներ։

Հիշե՛ք, բոտուլիզմի դեպքում մահացությունը շատ բարձր է, և տուժածին անպայման անհրաժեշտ է տեղափոխել հիվանդանոց։ Երբեք մի՛ փորձեք ինքնուրույն բուժել նման թունավորումը։ Բոտուլիզմով թունավորման նույնիսկ չնչին կասկածի դեպքում անմիջապես ահազանգեք։

ԹՈՒՆԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ ՍՆԿԵՐՈՎ

Սնկերը լինում են ուտելի և թունավոր։ Ուտելի սնկերից են սպիտակ սունկը, շամպինիոնը, մորխասունկը, կոճղասունկը և այլն։ Հայաստանում հանդիպող թունավոր սնկերից են դժգույն սունկը (պոգանկան), կարմիր ճանճասպանը, կեղծ կոճղասունկը և այլն։ Այս շարքից ամենավտանգավորը դժգույն սունկն է, որից թունավորումների դեպքում մահացության տոկոսը շատ բարձր է։ Սնկերով թունավորում­ների կանխարգելման համար հետևեք «Անծանոթ սնկեր մի՛ հավաքեք» կանոնին, քանի որ դա կարող է լինել թունավոր սունկ, որն արտաքին տեսքով շատ նման է ուտելի սնկի:

Ընդհանրապես, մի՛ պոկեք սունկը, եթե այն ձեզ պետք չէ։ Թունավորման նշանները սովորաբար ի հայտ են գալիս սնկերն ուտելուց մեկից տաս ժամ անց։

ՆՇԱՆՆԵՐԸ

հանկարծակի ուժեղ ցավեր որովայնի շրջանում,

փսխում,

երկարատև լուծ,

ոտքերի մկանների ջղաձգություններ,

ընդհանուր թուլություն,

ջերմաստիճանի անկում,

արյունազեղումներ,

գրգռվածություն,

զառանցանք,

անգիտակից վիճակ։

Որոշ սնկերով թունավորումների ժամանակ այս նշաններին գումար­վում են նաև առատ թքարտադրությունն ու արցունքահոսությունը, գլխապտույտը, շարժողական գրգռվածությունը, խառնաշփոթու­թյունը, պատրանքները։

ՕԳՆՈԻԹՅՈԻՆԸ

Ահազանգեք շտապ օգնություն։

Առաջացրեք արհեստական փսխում (տես վերը նկարագրվածը` ՍՆՆԴԱՅԻՆ ՄԱՆՐԷԱծԻՆ ԹՈՒՆԱՎՈՐՈՒՄՆԵՐ բաժնում )։

Ձեռնարկեք լուծի և փսխման հետևանքով առաջացած ջրազրկումը կանխարգելող քայլեր

ԿԱՆԽԱՐԳԵԼՈՒՄ

Սննդային թունավորումները կանխելու համար՝

Պահպանեք խոհանոցի կարգուկանոնը, մաքրությունը և հիգիենան։

Մի՛ օգտագործեք փքված կափարիչով պահածոներ և ցանկացած կասկածելի տեսք, հոտ կամ համ ունեցող սննդամթերք։

Պահպանեք կերակրի պատրաստման և պահպանման կանոնները։

Օգտագործեք գործարանային արտադրության պահածոներ։

Գնեք միայն որակյալ սննդամթերք, օգտվեք արտոնագրված խա­նութներից և սննդի կետերից։

Խուսափեք անծանոթ սնկեր օգտագործելուց։

Առաջադրանք:

Հենաշարժիչ  համակարգ:

1.Ինչ  նշանակություն  ունի  հենաշարժիչ  համակարգը:

Ոսկրերը  և  մկանները  կազմում  են  մարդու  հենաշարժիչ  համակարգը, որոնք  կատարում  են  պաշտպանական, հենարանային, արյունաստեղծ  գործառույթ:Հենաշարժիչ համակարգի միջոցով  իրականացվում  են  մարմնի  բոլոր  շարժումնները:

2.Ոսկրերի ինչ  տեսակներ  գիտեք:

Տարբերում  են  երկար  խողովակավոր  ոսկրեր  և  տափակ  ոսկրեր  խառը  ոսկրեր:

3.Ինչ  դեր  է  կատարում  ոտնաթաթի  կամարաձև կորությունը:

Ոտնաթաթը  կազմված է  նախագարշապարից, գարշապարից  և  մատնոսկրերից:Մարդու  ոտնաթաթն  ունի  կամարաձև  կորություն, որի  շնորհիվ  քայլելու, վազելու,  ցատկումների  ժամանակ  թուլանում  է  ցնցումների ուժը:

4.Կմախքի  ոսկրերի  միացման  ինչ  տեսակներ  գիտեք:

Տարբերում  են  ոսկրերի միացման  երեք  տեսակ` շարժուն,  կիսաշարժ և անշարժ:Շարժուն  միացումը  ամենատարածված  տեսակն  է,  այն  իրականացվում է  հոդերի  միջոցով:Կիսաշարժ միացումը կատարվում  է  աճառի  միջոցով  և իրականացնում  է  միայն խիստ սահմանափակ շարժումները:Անշարժ միացումը իրականացվում  է կարերի և սերտաճման միջոցով:

5.Որոնք  են  կմախքի  բաժինները:

Մարդու կմախքում  տարբերում են գլխի, իրանի, վերին և ստորին վերջույթների  բաժիններ:

6.Ինչ  է  հոդը  կառուցվածքը:

Ոսկրերի հոդամակերեսը  պատված է  ողորկ  աճառով, որի  շնորհիվ գլխիկը  սահելով  շարժվում  է  հոդափոսում:Հոդապարկի  ներսի մակերեսից   արտադրվում է  մածուցիկ  հեղուկ, որը նույնպես  փոքրացնում է շարժման ժամանակ  երկու ոսկրերի միջև առաջացող շփման  ուժը:Հոդը  կազմող  ոսկրերը միանում  են  ամուր ջլերով:

7.Որն  է  հոդանային  համակարգի  դերը:

Շարժուն  միացումը  ամենատարածված տեսակն է, այն իրականացվում է  հոդերի  միջոցով:

8.Որտեղ  են  տեղադրված  հարթ   և  միջաձիգ  զոլավոր  մկանները:

Մարդու  օրգանիզմում  կան  ավելի  քան  600  մկաններ, որոնք, կախված  կառուցվածքից  և գործառույթից,  լինում  են  հարթ  և  միջաձիգ  զոլավոր:Սրտի  մկանը  յուրահատուկ  մկանային  հյուսվածք  է,  որովհետև  ըստ  կառուցվածքի  միջաձիգ  զոլավոր  է, սակայն  կծկվում  է  ոչ  կամային:Հարթ  մկանները  մտնում  են  արյան  անոթների, շնչառական  ուղիների, ստամոքսի,  աղիների  պատերի  կազմության  մեջ:Դրանք  կծկվում  են  դանդաղ,  ուշ  են  հոգնում  և  մասնակցում   են  ներքին  օրգանների  աշխատանքին:

9.Ինչ  է  հոգնածությունը:

Աշխատունակության  ժամանակավոր  նվազումը,  որն  առաջանում  է  երկարատև  աշխատանքի  ընթացքում,  կոչվում  է  հոգնածություն:

10.Որոնք  են  մկանի  հոգնածության  պատճառները:

Հոգնածությունը  պայմանավորված  է  մկաններում  կուտակվող  նյութափոխանակության  արգասիքներով:Մկանների  երկարատև  աշխատանքի  ժամանակ  սպառվում  են  էներգետիկ  պաշարները,  միաժամանակ  նվազում  է  էներգիայի  առաջացումը, որն  անհրաժեշտ  է  մկանի  կծկման  համար:

11.Ինչ  է  ակտիվ  հանգիստը:

Ակտիվ  հանգստի  դեպքում, երբ  գործունեության  մի  տեսակը  փոխվում  է  մյուսով, ավելի  արագ  է  անցնում  հոգնածությունը  և  ավելի  արագ  վերականգնվում  աշխատունակությունը:

12.Միջավայրի  գործոնները  ինչպես  են  ազդում  կմախքի  ձևավորման  վրա:

Հենաշարժիչ  համակարգի  բնականոն  զարգացման  համար  կարևոր  նշանակություն  ունի  լիարժեք  սննդի  ընդունումը, նրանում  հանքային  աղերի, վիտամինների  առկայությունը:Կմախքի  ճիշտ  ձևավորումը  կապված  է  մկանների  զարգացման  հետ:Ֆիզիկական  վարժությունների  կանոնավոր  կատարումը  նպաստում  է  մկանների  զարգացմանը,  մարդը  դառնում  է  ֆիզիկապես  ուժեղ,  հեշտ  է  համարվում  միջավայրի  փոփոխվող  պայմաններին:

13.Որոնք  են  կեցվածքի խանգարման  պատճառները:

Ուղիղ  պարանոցը,  ծավալուն  կուրծքը, բարձր  պահած  գլուխը  լավ  կեցվածքի  նշաններն  են:Կմախքի  խանգարումների  ձևավորմանը  նպաստող  գործոններ  են  ոչ  ճիշտ  նստելն  ու  քայլքը:Մարդու  ոչ  ճիշտ  կեցվածքը, կծկված, կախ  ընկած ուսերը,  ներս  ընկած  կուրծքը  փոխում  են  ոչ  միայն  մարմնի  ձևը,  այլև  խանգարում  ներքին  օրգանների  աշխատանքը:

14.Ինչպես   կանխարգելել  կեցվածքի  շեղումները:

Կեցվածքին  հատկապես  պետք  է  հետևել  մանկական հասակում,  երբ  զարգանում  է  հենաշարժիչ  համակարգը:Երախաների  ոսկրերն  առաձգական  են  և  հեշտ  են  ծռվում:Անհրաժեշտ  է  սեղանի  մոտ  ճիշտ  նստել:Անհրաժեշտ  է  նստել  ուղիղ,  մարմինը  և  գլուխը  քիչ  առաջ  թեքած,  սեղանի  և  աչքերի  միջև  հեռավորությունը  պետք  է  լինի  30-35 սմ-ի  սահմաններում, իսկ  սեղանից  կուրծքը  հեռու  պահել  ափի  լայնքի  չափ:Ոտքերը  պետք  է  հենել  հատակին, զբաղեցնել  ամբողջ  նստատեղը  և  արմունկները  դնել  սեղանին:Կանգնելիս,   շարժվելիս  մարմինն  ուղիղ  պահել  և  հավասարաչափ  հենվել  երկու  ոտքերի  վրա:

15.Ունենք  արդեն  կեցվածքի  խանգարում:

Ոչ:

Դիզենտերիա

Սուր աղիքային վարակիչ հիվանդություն է, որը բնորոշվում է օրգանիզմի ընդհանուր թունավորումով և աղիքային համախտանիշով:

Հարուցիչը էնտերոբակտերիաների ընտանիքի շիգելա շարքի ցուպիկներն են: Վարկի աղբյուրը հիվանդն է և բացիլակիրը: Մեծ վտանգ են ներկայացնում ջնջված ձևերը, և հատկապես երբ հիվանդները աշխատում են սննդային և մանկական հիմնարկներում: Դիզենտերիան փոխանցվում է ջրային, սննդային և կոմպակտ կենցաղային ճանապարհներով: Այլ կերպ կոչվում է նաև կեղտոտ ձեռքերի հիվանդություն: Ինֆեկցիայի փոխանցմանը նպաստում են նաև ճանճերը:

Կլինիկա.

Տարբերում ենք հիվանդության հետևյալ շրջանները.

Գաղտնի, սկզբնական, ծաղկման, ախտանիշների մարման, վերականգման:

Ըստ ծանրության աստիճանի՝ թեթև, միջին, ծանր:

Գաղտնի շրջանը երկուսից հինգ օր է, հիվանդությունը որպես կանոն սկսվում է սուր: Ընդհանուր թուլություն, ջերմության բարձրացում, փսխում, անհանգստություն, ախորժակի անկում, ջրազրկում: Երեխաների մոտ դա արտահայտվում է քաշի անկումով, դիմագծերը սրվում են,վերջույթները սառում են, պուլսը հաճախացած է:

Դիզենտերիայի կանխարգելումը

Հիվանդ երեխաները ենթարկվում են հոսպիտալացման: Բացիլակիրներին հայտնաբերելու համար հիվանդների հետ շփման մեջ եղած երեխաներին ենթարկում են զննման: Նրանց թույլատրվում է հաճախել մանկական հիմնարկ, մանրէաբանական հետազոտություն կատարելուց հետո բացասական արդյունքի դեպքում: Հիվանդ երեխաները դուրս են գրվում հիվանդանոցից դարձյալ անալիզի բացասական պատասխանով, բայց պահվում են դիսպանսեր հսկողության ներքո 3-6 ամիս:

Սալմոնելոզ

Սուր աղիքային ծանր հիվանդություն է, որը բնորոշվում է կլինիկական բազմազանությամբ և օրգանիզմի ծանր թունավորումով: Հարուցիչը սալմոնելաներն են, որոնք շատ կայուն են արտաքին միջավայրում: Վարակի հիմնական կրողները ընտանի կենդանիներն են: Վարակը փոխանցվում է նրանցից, սննդամթերքից և ջրից:

Սննդային վարակման դեպքում գաղտնի շրջանը տևում է 2-3 օր: Ջերմությունը բարձր է, սրտխառնոց, որովայնի ցավեր, կրկնակի փսխում:

Կոնտակտ-կենցաղային.

Գաղտնի շրջանը 4-6 օր, տարբերում ենք հետևյալ կլինիկական ձևերը:

Աղեստամոքսային, գրիպանման, տիֆանման, սեպտիկ, ջնջված:

Ախտորոշումը կատարվում է մանրէաբանական հետազոտման հիման վրա, որտեղ հայտնաբերվում են սալմոնելաները: 

1. ՄԻԱՎ վարակի աղբյուրը ՄԻԱՎ-ով վարակված մարդիկ են հիվանդության ցանկացած շրջանում:
2. ՄԻԱՎ-ով հնարավոր է վարակվել՝ • սեռական ճանապարհով՝ բոլոր տեսակի (հեշտոցային, հետանցքային, բերանային) ներթափանցող սեռական հարաբերությունների ժամանակ, • արյան միջոցով՝ չախտազերծված ներարկիչներ, ասեղներ և այլ բժշկական պարագաներ ու գործիքներ օգտագործելիս, դոնորական արյան փոխներարկման, օրգանների փոխպաստվաստման հետևանքով, • ՄԻԱՎ վարակ ունեցող մորից երեխան կարող է վարակվել հղիության ընթացքում, ծննդաբերության ժամանակ, կրծքով կերակրվելիս:
3.Դեռևս չի մշակված ՄԻԱՎ-ի վիրուսը օրգանիզմից հեռացնող բուժում։
4. Արյան միջոցով վարակում տեղի է ունենում, երբ ՄԻԱՎ պարունակող արյունը ներթափանցում է օրգանիզմ լորձաթաղանթներից (աչքի, քթի, բերանի խոռոչի) կամ վնասված մաշկից (համարվում է, որ չվնասված մաշկը հուսալի պատնեշ է վիրուսի համար): Վիրուսը կարող է փոխանցվել զանազան բժշկական միջամտությունների ժամանակ, մասնավորապես դոնորական արյան փոխներարկման, օրգանների փոխպատվաստման, արհեստական բեղմնավորման ժամանակ, չախտազերծված ասեղների, ներարկիչների, բժշկական գործիքների օգտագործման ժամանակ, նաև դաջվածքներ կատարելիս:
5.Միավով վարակված մարդը կարող է փոխանցել:
6. ՄԻԱՎ-ով վարակված մարդկանց մոտ զարգանում է երկարատև ընթացքով քրոնիկ վարակիչ հիվանդություն՝ ՄԻԱՎ վարակ, որի արդյունքում դանդաղորեն քայքայվում ենլիմֆոցիտները, մակրոֆագերը և նյարդային հյուսվածքները:
7. բնորոշվում է իմունային համակարգի գործունեության խաթարմամբ: ՁԻԱՀ-ով հիվանդ մարդիկ թոքաբորբով ավելի հաճախ են հիվանդանում, քան մյուսները, և ավելի դժվար են առողջանում:
8. ՄԻԱՎ-ը քայքայում է արյան սպիտակ մարմնիկները և այդպիսով թուլացնում իմունիտետը:
9. ՄԻԱՎ-ը ապրում է արյան մեջ:
10. ՀՀ-ում ՄԻԱՎ-վարակի կանխարգելման միջոցառումների պլանավորման և իրագործման աշխատանքները համակարգում է առողջապահության նախարարության ՁԻԱՀ-ի հսկողության և կանխարգելման հանրապետական կենտրոնը :
11. ՄԻԱՎ վարակակիրների մոտ իմունային անբավարարությունը զարգանում է տարիների ընթացքում, և նրանք կարող են միջինում 7-15 տարի առողջության հետ կապված որևէ խնդիր չունենալ։ Սակայն այդ ընթացքում նրանք շարունակում են վարակի աղբյուր հանդիսանալ։
12.ՁԻԱՀ-ը ՄԻԱՎ վարակի վերջնային փուլն է։

Հասկացություն հիվանդության մասին

Ինչ է հիվանդությունը.

Հիվանդությունը օրգանիզմի նորմալ գործունեության խախտումն է, որն առաջանում է վնասակար ազդակների ներգործությունից, արատներից, կամ ժառանգական գործոններից: Հիվանդության առաջացման պատճառները շատ տարբեր են: Մանրէներ, վիրուսներ, թույներ, բարձր կամ ցածր ջերմաստիճան, ճառագայթներ և այլն: Ինչքանով սրանք կառաջացնեն հիվանդագիին պրոցես, կախված է ազդակի ուժից, ազդման տևողությունից, օրգանիզմի ընկալունակությունից, դիմադրողականությունից: Այս կամ այն վնասակար ազդակը ազդելով առաջացնում է կոմպենսատոր ռեակցիաներ: Սակայն այս ռեակցիաները երկարատև չէն և դառնում են դեկոմպենսացիա: Հիվանդությունները ընդանում են մի քանի շրջանով:

 Գաղտնի (ինկուբացիոն)

Վարակիչ հիվանդությունների դեպքում սա վնասակար ազդակի ազդման պահից մինչև հիվանդության առաջին նշանների ի հայտ գալը: Օրինակ ջրծաղիկի ինկուպացիոն շրջանը 20 օր է: Սովորական հարբուխինը՝ 3 օր: Երկրորդ՝ նախանշանների փուլ: Երրորդը՝ հիվանդության բուն նշանների փուլ: Մյուս շրջանը՝ հիվանդության ծաղկում: Այնուհետև սկսվում է լավացման շրջանը, որը ավարտվում է ապաքինումով, կամ կարող են մնալ մնացորդային երևույթներ: Ըստ ընթացքի հիվանդությունները լինում են սուր և խրոնիկ:

Ինֆեկցիոն պրոցես

Հիվանդությունը զարգանալու համար անհրաժեշտ է երեք պայման: Հարուցիչ, փոխանցման ճանապարհ, ընկալունակ օրգանիզմ: Որպես հարուցիչ կարող են լինել վիրուսներ, բակտերիաներ: Փոխանցման ճանապարհը կարող է լինել օդակաթիլային, արյունային, սննդային, տրանսպլացենտար (մորից-երեխային), կենցաղ- կոնտակտային և այլն:

  

Ցրտահարություն

Նկարագրություն

Ցրտահարությունն իրենից ներկայացնում է օրգանիզմի հյուսվածքների վնասումը ցրտից: Տարբերում են ցրտահարության երկու տեսակ ընդհանուր և տեղային: Առավել հաճախ ցրտահարվում են ձեռքերի և ոտքերի մատները, քիթը, ականջախեցիները, այտերը։ Վերջույթների սրունքաթաթային և ճաճանասդաստակային հոդերից վեր, ինչպես նաև նստատեղի, որովայնի և մարմնի այլ հատվածների ցրտահարությունը հազվադեպ է, սովորաբար լինում է ընդհանուր սառեցման ժամանակ։ Ցրտահարությունը պետք է տարբերել ընդհանուր սառեցումից: 

Հիմնական պատճառն արյունատար անոթներում երկարատև կծկանքի (ցրտի նկատմամբ օրգանիզմի պաշտպանական հակազդեցության) հետևանքով առաջացած փոփոխություններն են։ Ցրտահարություն կարող է առաջանալ ոչ միայն սառնամանիքի, այլև 0 ° C-իև մոտ ջերմաստիճանի, հատկապես խոնավության և քամու պայմաններում։

 երբ օրգանիզմն այլևս ի վիճակի չէ դիմադրելու ցրտին, հյուսվածքներում տեղի են ունենում խորը փոփոխություններ` բջիջները մահանում են: Վտանգավոր, աստիճանի հասած կծկանքի ախտանշաններն են մաշկի անզգայացումը և գունատվելը։ Ցրտահարությանը նպաստում են կիպ, արյան շրջանառությունը դժվարացնող, խոնավ հագուստը և կոշիկները, ինչպես նաև ձեռնոցները, հիվանդությունների, արյան կորստի, հարբեցողության հետևանքով օրգանիզմի թուլացումը։

 Պաթոգենեզ

Մարմնի ցրտահարված հատվածին բնորոշ են գունատ կամ կապտավուն մաշկը, վերջույթների փայտացման զգացումը։ Տաքացնելիս ցրտահարված հատվածն այտուցվում է, այնուհետև, կախված ցրտահարության աստիճանից, աստիճանաբար առաջանում են բորբոքային փոփոխություններ, ծանր դեպքերում՝ մեռուկացում։

Ըստ ախտահարման բնույթի՝ տարբերում են Ց-յան 4 աստիճան։

I աստրճանն առավել թեթև է, ցրտահարված հատվածը տաքացնելիս այտուցվում է, մաշկը՝ կապտում։ 

II աստիճանը ծանր է, մաշկի վրա առաջանում են թափանցիկ հեղուկով բշտիկներ։

III աստիճանի դեպքում մաշկի վրա գոյանում են արյունային հեղուկով բշտիկներ, որոնք, մի քանի օրից մեռուկանալով, պոկվում են, իսկ տեղերը՝ սպիանում։ 

IV աստիճանի ցրտահարությունը շատ ծանր է, ախտահարվում են ոչ միայն մաշկը, այլև փափուկ հյուսվածքները և նույնիսկ ոսկրերը։ Մեռուկացած հյուսվածքները կնճռոտվում են, դառնում մուգ դարչնագույն և աստիճանաբար պոկվում։

Բուժում

տուժածին պետք է որքան հնարավոր է շուտ տեղափոխել տաք տեղ, իսկ II-IV աստիճանների դեպքում՝ փոխադրել բուժհիմնարկ։ Մինչև բժշկի գալը կամ տուժածին բուժհիմնարկ տանելը ցրտահարված վերջույթը պետք է դնել տաք (37-40° C) ջրի մեջ և շատ զգույշ տրորել, մինչև մաշկը կարմրի և զգացողությունը վերականգնվի, այնուհետև տաք փաթաթել։ Երբեք չի կարելի մարմնի ցրտահարված հատվածը շփել ձյունով կամ դնել սառը ջրի մեջ, և քանի որ այդ հատվածը շատ զգայուն է ցրտի նկատմամբ, ուստի հետագայում պետք է խուսափել ցրտի ազդեցությունից:

Ջերմահարություն

Նկարագրություն

Ջերմահարությունը (ջերմային տենդ) շրջակա միջավայրի բարձր ջերմաստիճանի երկարատև ազդեցությամբ պայմանավորված հիվանդագին վիճակ է, որն առաջանում է ջերմակարգավորման խախտումից: Հարկ է նշել, որ հատկապես կրծքի տարիքի երեխաների, ինչպես նաև տարեց մարդկանց և անկայուն նյարդային համակարգ ունեցող անձանց ջերմակարգավորումը կատարյալ չէ, և օդի բարձր խոնավությունից հաճախ է խախտվում:

Պատճառներ

Ջերմահարության առաջացմանը նպաստում են շոգ եղանակին հաստահագուստ հագնելը, տաք արտադրամասերում աշխատելը, տաք եղանակին ալկոհոլի ընդունումը և այլն: Օրգանիզմի գերտաքացման և ուժեղ քրտնարտադրության ժամանակ օրգանիզմը կորցնում է մեծ քանակությամբ հեղուկ, արյունը խտանում է, աղային հավասարակշռությունը խանգարվում է, և առաջանում է ջերմահարություն: Դա հանգեցնում է հյուսվածքների, մասնավորապես` գլխուղեղի թթվածնաքաղցի: 

Արևահարությունն առաջանում է բաց գլխի վրա արևի ճառագայթների ուղղակի ազդեցությունից:

Պաթոգենեզ

Ջերմահարության առաջին ախտանշաններն են թուլությունը, ջարդվածությունը, սրտխառնոցը, գլխացավը և գլխապտույտը: Հետագա գերտաքացման դեպքում ջերմաստիճանը բարձրանում է մինչև 38-40ºC, նկատվում է փսխում, երբեմն` ուշագնացություն, ջղաձգություններ:

Բուժում

Մինչև բժշկի գալը հիվանդին պետք է պառկեցնել ստվերում կամ լավ օդափոխվող սենյակում: Գլխի և խոշոր անոթների շրջանում (պարանոցի կողմնային հատվածներին, անութային և աճուկային հատվածներում) դնել սառույց կամ սառը ջուր: Օգտակար է հիվանդին թաց սավանով փաթաթելը և օդափոխիչ միացնելը:

Կանխարգելում

Ջերմահարությունից և արևահարությունից խուսափելու համար հարկավոր է պահպանել տաք արտադրամասերում և այլ շոգ շինություններում աշխատելու կանոնները: Հագուստը պետք է լինի թեթև և օդաթափանց, իսկ գլուխը` ծածկած:

 Ստամոքսահյութ արտադրող բոլոր գեղձերը կազմված են 3 տեսակ բջիջներից,որոնք արտադրում են ֆերմենտ, լորձ և աղաթթու:Ստամոքսի գալարակծկումային շարժումների շնորհիվ ստամոքսում սնունդը մանրանում և շաղախվում է և տեղափոխվում է մուտքից դեպի ելք:

 Փսխման ակտ-փսխումը պաշտպանական ռեակցիա ,եթե ստամոքս են անցնում գրգռող նյութեր կամ անորակ սնունդ լորձաթաղանթի ընկալիչները գրգռվում են:

Գրգիռը զգացող նյարդաթելերով գնում է երկարավուն ուղեղում գտնվող փսխման կենտրոն,որտեղից շարժիչ նյարդաթելերով պատասխան իմպուլսներ է գալիս ստամոքսի մկաններում,որի հետևանքով առաջանում են հակապերիստալտիկ շարժումներ,բացվում է մուտքի սեղմանը և ստամոքսի պարունակությունը դուրս է թափվում:

Փսխման կենտրոնը կարող է գրգռվել որոշ նյութերի ազդեցությունից,նաև`դեղորայքից,օրինակ `ապամոֆինից:

Բարակ աղիք-ը սկսվում է ստամոքսաելքից:Նրա երկարությունը 5-7մետր է:
Բարակ աղիքը կազմված է 3 մասից` 12մատնյա աղիք,աղիճ-աղիղ և զստաղիք:

Բարակ աղիքի պատերը կազմված են 3 շերտից`ներքին լորձաթաղանթներից,միջին մկանային և արտաքին շճաթաղանթային:Բարակ աղիքների լորձաթաղանթը շնորհիվ թավիկների թավշանման է: Թավիկները լորձաթաղանթի 1մմ բարձությամբ արտացցվածքներ են,որոնք մեծացնում են աղիքի ներքին մակերեսը և նպաստում են ներծծմանը:12 մատնյա աղի մեջ բացվում են ենթաստամոքսային գեղձի ծորանը և լեղածորանը:Սննդախյուսը շաղախվում է սրանց ֆերմենտներով և մարսվում:Վերջին բաժիններում սկսում է ներծծումը:Հաստ աղիներում ներծծվում են հանքային աղերը, ջուրը,թույները,որոնք ներծծվում են արյան մեջ ,անցնում լյարդ և վնասազերծվում:Սննդի չմարսված մնացորդները`լորձը,մանրեները կազմում են կղանք<100-200մգ>:Կղանքը հավաքվում է ուղիղ աղում,որի դատարկումը կոչվում դեֆեկացիա:Հասուն նորմալ մարդու մոտ դեֆեկացիան օրական 1-2 անգամ է:Աղիքի գալարակծկումների ուժեղացումից լինում է փորլուծություն,իսկ դանդաղումից`փորկապություն:

Լյարդ-ը խոշոր արտազատիչ գեղձը ունի մուգ կարմիր գույն,կշռում է 1.5կգ:Գտնվում է աջ թուլակողմում`ստոծանու գմբեթի տակ:Լյարդն ունի վերին ստոծանիական երես,որը հարթ է և կոր,և ստորին ընդերային<վիսցերալ> երես,որը գոգ է ու անհարթ:Այս 2 երեսները իրարից բաժանվում են առաջային սուր եզրով,որը նորմայում դուրս չի գալիս կողատակից:Հետին եզրը բութ է և հպված ստոծանուն:

Լյարդի վերին երեսը մանգաղաձև կապանով բաժանվում է աջ`մեծ ևձախ`փոքր բլթերի:Որովայնամզի տակ գտնվում է շատ նուրբ շարակցահյուսվածքային <վիբռոս թաղանթ>լյարդի կապսուլը,որը հարուստ է նյարդերով և լյարդի մեծացման ժամանակ ցավ է պատճառում:Լեղապարկը տանձաձև օրգան է,ունի հատակ մարմին և վզիկ,որը շարունակվում է որպես լեղապարկի ծորան :Լեղապարկը լեղու պահեստատեղն է,որտեղ կուտակված լեղին լեղապարկի կծկումից անցնում է 12մատնյա աղիք:

Լյարդը ուրիշ օրգաններից տարբերվում է նրանով,որ դեպի լյարդ հոսում է և երակային<դռներակ> և զարկերակային արյուն:Լյարդային զարկերակը մտնելով լյարդ սնում է այն վերածվում երակայինի և լցվում կենտրոնական երակի մեջ:Դռներակը արյունը հավաքում է որովայնի խոռոչի կենտ օրգաններից`ստամոքս,փայծաղ և ենթաստամոքսային գեղձ,բարակ և հաստ աղիք:Այս արյունը բացի սննդանյութերից հարուստ է    և թունավոր նյութերով,որոնք լյարդային բջիջների կողմից մաքրվում և բնաջնջվում են:

Լյարդի ֆունկցիաները

1.արյունը վնասազերծում է մանրէներից և թունավոր նյութերից:

2.պահեստավորումէ և սինթեզում է գլիկոգենը գլիկոզայի ավելցուկից:

3.մասնակցում է ճարպերի փոխանակությանը

4.սինթեզում է պռոտրոմպին և  ֆիբրինոգեն ,որոնք մասնակցում են մակարդման սինթեզին

5.լյարդում ամիակը վերածվում է ոչ թունավոր միզանյութի

6.արյան դեպոե

7.լյարդի բջիջներն արտադրում են լեղի,որի բաղադրության մեջ կան ջուր, հանքային աղեր,խոլեստերին և պիլիռուբին<լեղապիգմենտ>:Սա գոյանում է էրիթրոցիտների քայքայումից առաջացած հեմոգլոբինից: Օրվա ընթացքում դուրս է գալիս 05-1.2լ:Լեղին ունի բակտերիոցիտ հատկություն,կանխում է նեխային պրոցեսները,խթանում ֆերմենտների արտադրությունը,էմուլգացնում ճարպերը:Լեղապարկի բորբոքումը կոչվում է խոլեցիստիտ:Լեղապարկիում կանգային կամ բորբոքային պրոցեսների ժամանակ կարող են գոյանալ քարեր:

Ենթաստամոքսային գեղձ-խառը գեղձ է,գտնվում է որովայինի խոռոչի հետին պատի վրա ստամոքսից հետ կազմված է գլխիկից,մարմնից և պոչից գլխիկը պայտաձև գրկում է 12մատնյա աղիքը չունի սեփական կապսուլա որպես արտազատիչ գեղձ արտադրում է պակրեատիկ հյութ,որը գեղձի ծորանով լցվում է 12մատնյա աղիք:Որպես ներզատիչ գեղձ արտադրում է ինսուլին և գլյուկագոն:Նրա պոչի շրջանում կան բջիջների կույտեր`լանկերհանսյան կղզյակներ,որոնց բետա բջիջները արտադրում են ինսուլին,իսկ ալֆա բջիջները գլյուկագոն և կարգավորում են ածխաջրատային փոխանակությունը:   Լանկերհանսյան կղզյակների ախտահարման դեպքում առաջանում է շաքարային դիաբետ:  

 Սեռական համակարգ

Սեռական համակարգը բազմացման օրգանների համակարգ է,որը ծառայում է նոր կյանքի ստեղծման,տեսակի պահպանման համար:Սեռական համակարգի մեջ են մտնում արական և իգական սեռական օրգանները:                                                                                                                  Արական սեռական օրգաններ-լինում են արտաքին և ներքին: Արտաքին սեռ.օրգաններն են` առնանդամը և ամորձապարկը,ներքինը`ամորձիներն իրենց պատյանով, մակամորձիները, սերմնածորանը,սերմնալարը,սերմնաբշտերը, շագանակագեղձը, կոճղամիզուկային կամ կուպֆերային գեղձերը:                                                                                             

                       Ամորձիներ-զույգ,խառը գեղձեր են,տեղավորված են ամորձապարկի մեջ: Ձվաձև մարմիններ են`4սմ երկարությամբ և 3սմ լայնությամբ:Ամորձին ունի միջային և դրսային,առաջային և հետային եզրեր,վերին և ստորին բևեռներ:Հետին վերին եզրին տեղավորված են մակամորձիները և սերմնալարը:Մակամորձին մի նեղ մարմին է`ունի գլխիկ,մարմին և պոչ: 
Ամորձու ֆունկցիան-խառը գեղձ է,ունի ներզատիչ և արտազատիչ ֆունկցիա:                          Որպես ներզատիչ գեղձ արտադրում է տեստոստերոն և անդրոստերոն հորմոններ, որոնք անմիջապես թափվելով արյան մեջ,ապահովում են  տղամարդու երկրորդական սեռական նշանների զարգացումը: Այն սկսվում է 12-14 տարեկանից`արագ աճում է հասակը,մեծանում են արտաքին սեռ.օրգ.ի չափերը,ցայլքերի,թևատակերի տակ մազեր են աճում,փոխվում է ձայնի երանգը,կոպտանում են դիմագծերը:Որպես արտազատիչ գեղձ ամորձին արտադրում է տղամարդու սեռական բջիջները`սպերմատոզոիդները,որն ունի գլխիկ,վզիկ,մարմին և պոչ: Արական սեռական բջջի զարգացման պրոցեսը կոչվում է սերմնագոյացում,որն ընթանում է մի քանի փուլերով:Վերջին փուլը բջջի ձևավորման շրջանն է,երբ նրանք ձեռք են բերում հատուկ հարմարվողականությունև դառնում սպերմատոզոիդներ,որոնք խառնվելով շագանակագեղձի և սերմնաբշտերի արտազատուկին,առաջացնում են սերմնահեղուկ կամ սպերմա: Սերմնահեղուկի միջավայրը հիմնային է և պարունակում է ամինաթթուներ, հորմոններ,ածխաջրեր, վիտամիններ և հանքային աղեր:

Սերմնածորան-ունի 40-45սմ երկարություն:Սկսվում է մակամորձու պոչից և որպես մակամորձու շարունակություն,առաջացնում է գալարներ,որոնք անոթների ու նյարդերի հետ միասին մտնում են սերմնալարի կազմի մեջ: Սերմնածորանի պատն ունի 3 երես` արտաքին`շարակցահյուսվածքային,միջին`մկանային,ներքին`լորձաթաղանթային:

Սերմնալար-կազմի մեջ են մտնում ամորձամկանը,սերմնածորանը,ամորձու զարկերակը,երակը,ավշանոթները և նյարդերը:Սերմնալարը ձևավորվում է,և ամորձին  ներարգանդային կյանքում որովայնի խոռոչից իջնում է ամորձապարկի մեջ`ծնվելուց առաջ: Եթե նրանք չեն իջնում ,ապա դա համարվում է բնածին արատ և կոչվում է կրիպտոորխիզմ:

Ամորձապարկ-մաշկային պարկ է,որի մեջ տեղավորված են ամորձիները,մակամորձիները և սերմնալարի ստորին մասը:Ամ.պարկի մաշկը նուրբ է,պիգմենտավորված,հարուստ նյարդային վերջույթներով: Մաշկի տակ գտնվում է մկանային թաղանթը,որն ունի կարմիր գույն և կոչվում է մսային թաղանթ կամ դարտոզ:

Սերմնաբշտեր-զույգ արտազատիչ գեղձեր են,տեղավորված սերմնածորաններից դուրս,միզապարկի և ուղիղ աղիքի միջև: Երկարությունը մոտ 5սմ է,դեպի ցած նեղանում է և դառնում է արտազատիչ ծորան,որը,սուր անկյան տակ,միանալով սերմնածորանին, առաջացնում  է  սերմնացայտ  ծորան:

Կոճղեզամիզուկային գեղձ-զույգ,սիսեռի մեծության գեղձեր են,գտնվում են միզասեռական ստոծանու մկանների հաստության մեջ,ունեն 3-4սմ երկարության ծորաններ,որոնք բացվում են միզուկի սպունգային հատվածի սկզբնամասի մեջ: Արտազատում են մածուցիկ նյութ,խոնավացնում առնանդամի գլխիկը և պահպանում միզուկի լորձաթաղանթը մեզի գրգռումից:

Շագանակագեղձ-գեղձամկանային օրգան է, դրված է միզապարկի տակ և նստած է միզասեռական ստոծանու վրա:Այն ունի հիմ և գագաթ: Հիմով ուղղված է դեպի միզապարկի հատակը,գագաթով հարում է միզասեռական ստոծանուն:ԳԵղձի բորբոքումից,որը կոչվում է պրոստատիտ, շարակցական հյուսվածքի գերաճից,որպես կանոն,առաջանում է սեռական ուժի թուլացում,և խանգարվում է միզարձակումը:

Առնանդամ-կազմված է 2 խորշիկավոր մարմիններից և նրանց տակ գտնվող միջուկի մեկ սպունգավոր մարմնից,որի միջով`ամբողջ երկարությամբ անցնում է միզուկը: Առնանդամը ծածկված է  բարակ,շարժուն մաշկով,որի գլխիկի մոտ առաջանում է մի ծալք`թլիփ:

Տղամարդու միզուկը-պատկանում է միազային համակարգին:Սղամարդու միզուկի միջով անցնում է մեզը և սերմնահեղուկը,իսկ կնոջ միզուկով`միայն մեզը:Միզուկն ունի 3 մաս` շագանակագեղձային,թաղանթային և սպունգային: Շագանակագեղձային մասը միզուկի սկզբնական հատվածն է,երկարությունը մոտ 3 սմ է: Թաղանթային մասն սկսվում է շագանակագեղձից մինչև առնանդամի կոճղեզ:Նեղ մաս է,1սմ երկարությամբ,անցնում է միզասեռական ստոծանու միջով: Սպունգային մասը 15սմ է:Միզուկի լորձաթաղանթը ծածկող էպիթելը տարբեր մասերում տարբեր է` փոփոխական, բազմակորիզ, գլանաձև, բազմաշերտ,հարթ:

Իգական սեռական օրգաններ

Իգական սեռական օրգանները բաժանվում են ներքին և արտաքին օրգանների: Ներքին սեռական օրգաններն են ձվարանները,արգանդափողերը,արգանդը և հեշտոցը:Արտաքին օրգաններն են ամոթույքի մեծ և փոքր շրթերը,ծլիկը, կուսաթաղանթը, ցայլքը,միզուկը և բարթոլինային գեղձերը:                                 Ձվարանները-զույգ խառը գեղձեր են,գտնվում են փոքր կոնքի խոռոչում:Ունեն 3 սմ երկարություն,2 սմ լայնություն և 1 սմ հաստություն: Ձվարանն ունի 2 ծայր`փողային: Արգանդային ծայրերից սկսվում է ձվարանի սեփական կապանը,որը կապում է ձվարանն արգանդի հետ: Կեղևային նյութում տեղի է ունենում օվոգենեզ կամ

ձվաբջջի զարգացում,որն ընթանում է 3 փուլով:                                                                         1-ին փուլը կոչվում է բազմացման փուլ,որը սկսվում է ներարգանդային կյանքից և շարունակվում է մինչև կյանքի 1-ին ամիսը:                                                                                     2 փուլը կոչվում է աճի փուլ և բաղկացած է 2 ենթափուլերից`փոքր աճի և մեծ աճի:       Փոքր աճը հաջորդում է բազմացման փուլին`սկսվում է կյանքի 1-ին ամսից և տևում մինչև սեռական հասունացում:                                                                                                           Մեծ աճը սկսվում է սեռական հասունացման հենց առաջին օրվանից և տևում մինչև դաշտանադադար:

Արգանդ-տանձաձև խոռոչավոր օրգան է,գտնվում է փոքր կոնքի խոռոչում`առջևից միզապարկի,հետևից ուղիղ աղիքի արանքում: Այն ունի հատակ,մարմին և վզիկ: Հատակը մարմնի վերին ուռուցիկ մասն է:Մարմինը կազմում է արգանդի մեծ մասը և դեպի վեր նեղանալով,փոխարկվում է վզիկի: Արգանդի խոռոչը հատակի և մարմնի հատվածում եռանկյունաձև է: Չծննդաբերած կանանց մոտ արգանդի երկարությունը 7-8 սմ է,ծննդաբերածների մոտ`8-9.5 սմ,լայնությունը 4-5.5 սմ,հաստությունը`2.5սմ: Արգանդի պատը կազմված է 3 շերտից:Ներքին լորձաթաղանթային շերտը կոչվում է էնդոմեթրիում,ունի մոտ 1 մմ հաստություն և կազմված է միաշերտ խորանարդաձև էպիթելից: Միջին մկանային շերտը կոչվում է միոմեթրիում,կազմում է արգանդի պատի հաստության մեծ մասը և պարունակում է առաձիգ թելեր:Արտաքին շճային շերտը կոչվում է պերիմեթրիում,և սա հենց որովայնամիզն է:

Դաշտանային ցիկլ-կազմված է 3 փուլից`նախադաշտանային,դաշտանային և հետդաշտանային:

1.Նախադաշտանային կամ սեկրեցիոն փուլը բնորոշվում է նրանով,որ պարզ խողովակակազմ գեղձերը երկարում են,ճյուղավորվում և արտադրում են լորձային արտազատուկ,ուղիղ զարկերակները լայնանում են և արյունալցվում:

2.Դաշտանային փուլ,երբ լայնացած անոթներից տեղի է ունենում արյունահոսություն, որը տևում է 3-7 օր,արյան միջին կորուստը կազմում է 50-70 մլ:Դաշտանային արյան հետ թափվում են ֆունկցիոնալ շերտը և տվյալ ամսվա չբեղմնավորված ձվաբջիջը:

3.Հետդաշտանային կամ վերականգման փուլ:Բազալ շերտում գեղձերի հատակներից, ոչ դիֆերենցված բջիջներից,վերականգնվում է ֆունկցիոնալ շերտը:Այս թուլը տևում է 12-14 օր և կատարվում է էստրոգեն հորմոնի ազդեցության տակ:

Արգանդափողեր-զույգ խողովակներ են,գտնվում են փոքր կոնքի խոռոչում`արգանդի լայն կապանի վերին եզրում:Տարբերում են փողի հետևյալ մասերը`                                                       1. Արգանդային,որը գտնվում է արգանդի պատի հաստության մեջ,                                           2.նեղուց,որն աստիճանաբար լայնանալով,դառնում է ամպուլա,                                                   3.ամպուլային,որում կատարվում է ձվաբջջի հասունացումը և բեղմնավորումը: Ամպուլան վերջանում է լայնանցքով,որը կոչվում է ձագար:

4.Ձագար,որի եզրերն ունեն տարբեր չափերի ելուններ`արգանդային ծոպեր:

Հեշտոց-Մկանաներդակազմ օրգան է,ունի 8-12 սմ երկարություն:Հեշտոցն իր վերին լայն մասով գրկում է արգանդի վզիկը,իսկ ստորին նեղ մասով բացվում է ամոթույքի անդաստակի մեջ:Հեշտոցի պատը կազմված է 3 շերտից`լորձաթաղանթ,միջմկանային և շարակցահյուսվածքային:                           Կույսերի հեշտոցի արտաքին բացվածքում լորձաթաղանթն առաջացնում է մի նուրբ ծալք,որը կոչվում է կուսաթաղանթ:

Բեղմնավորում-Սեռական հարաբերության ժամանակ հեշտոց է թափվում 3-5 մլ սպերմա,որը պարունակում է 300-500մլն սպերմատոզոիդներ: Սպերման հիմնականում կուտակվում է հեշտոցի հետին կամարում:Սեռական գրգռման հետևանքով տեղի է ունենում արգանդի մկանների կծկում,վզիկի արտաքին բացվածքը քիչ բացվում է,Կրիստսելլերի խցանը դուրս է գալիս վզիկից և շաղախվում հետին կամարում գտնվող սպերմայով:Սեռական հարաբերությունից հետի լորձային խցանը սպերմատոզոիդներով ներքաշվում է արգանդի վզիկի մեջ:                                          Այն սպերմատոզոիդները,որոնք արգանդափողերով դորս են գալիս որովայնի խոռոչ,մահանում են մեկ օրվա ընթացքում: Բեղմնավորումը հիմնականում տեղի է ունենում փողի ամպուլյար հատվածում:

Ամոթույք-մեծ շրթեր-մաշկի 2 կլորավուն ծալքեր են,որոնք պարունակում են մեծ քանակությամբ ճարպային հյուսվածք,հարուստ են արյունատար և ավշային անոթներով:Ունեն 8 սմ երկարություն,2-3 սմ լայնություն:Երկու շրթերի միջև ընկած տարածությունը կոչվում է ամոթույքի ճեղք:

Ամոթույքի փոքր շրթեր-լորձաթաղանթ հիշեցնող 2 մաշկային ծալքեր են:Թաքնված են ամոթույքի ճեղքում:Փոքր շրթերի միջև ընկած տարածությունը կոչվում է հեշտոցի անդաստակ կամ նախադուռ:

Ծլիկ-գտնվում է հեշտոցի նախադռան մեջ,միզուկի արտաքին բացվածքից քիչ վեր:Ունի գլխիկ,մարմին և 2 ոտիկներ,որոնք կպչում են ցայլոսկրի ստորին ճյուղերին:

Կաթնագեղձեր-զույգ օրգան է,գտնվում է կրծքավանդակի առաջային երեսին,3-7-րդ կողերի մակարդակին:Կաթնագեղձի կենտրոնում գտնվում է պտուկը,իսկ նրա շուրջը հարպտկային օղակը:Ամենամեծ չափերի գեղձը հասնում է հղիության և կրծքով կերակրելու շրջաններում:Հղիության 2-րդ կեսում գեղձի բշտիկներում սկսվում է արտազատման պրոցեսը:Ծննդաբերությանը մոտ օրերին կաթնագեղձերից դալ է դուրս գալիս,իսկ երեխան ծնվելուց մի քանի օր անց սկսվում է կաթի արտազատումը:

Շեքը-սա այն շրջանն է,որն ընկած է արտաքին սեռական օրգանների և հետանցքի միջև:Շեքը փոքր կոնքի ելքն է:Շեքի սահմաններն են`առջևից սիմֆիզի ստորին եզրը, կողքերից նստային թմբեր,հետևից`պոչուկը:                                                                             Կոնքի ստոծանին կազմված է 2 զույգ մկաններից`սրբանը բարձրացնող և պոչուկային:                                                                                                                                        Միզասեռական ստոծանու առաջավերին բաժինը կազմված է կոնքի լայնական կապան կոչվող ներդակազմ հյուսվածքից:                                                                                     Կոնքի ստոծանու և միզասեռական ստոծանու մկանների վրա գտնվում են շեքի մակերեսային մկանները,որոնք 4-ն են`1.հետանցքի արտաքին սեղման, 2.կոճղեզասպունգային մկան,որը,կախված սեռից,ունի տարբեր կառուցվածք, 3.նստախորշիկային մկան, 4.շեքի մակերեսային լայնական մկան:                                         Վերջին 2 մկանները կանանց մոտ թույլ են զարգացած:   

Շնչառության ֆիզիոլոգիան,շնչառության կարգավորման նեյրոհումորալ մեխանիզմը:

Շնչառության ֆիզիոլոգիան-Շնչառությունը գազափոխանակությունն է շրջապատող միջավայրի և կենդանի օրգանիզմի միջև,որի ժամանակ օրգանիզմն արտաքին միջավայրից վերցնում է թթվածին և արտաշնչում է ածխաթթու գազ:                Շնչառության երկարատև ընդհատումը բերում է մահվան:                                                                                                       Շնչառության կարգավորման նեյրոհումորալ մեխանիզմը-Շնչառության կարգավորման նյարդային,կամ ռեֆլեկտոր մեխանիզմն իրականացվում է շնչառական կենտրոնի մասնակցությամբ:Գոյություն ունի գլխավոր շնչառական կենտրոն,որը գտնվում է երկարավուն ուղեղում:Կենտրոնը երկկողմանի է,ամեն մի կեսը կազմված է ներշնչման և արտաշնչման կենտրոնից:Ազդակները շնչառական կենտրոնից գնում են դեպի երկրորդային շնչառական կենտրոնները,որոնք գտնվում են ողնուղեղում,միջին,միջանկյալ ուղեղում և կիսագնդերի կեղևում,որոնք էլ կարգավորում են շնչառությունը:                                                                                                       Շնչառական կենտրոնի աշխատանքի վրա ազդեցություն է գործում գլխուղեղի մեծ կիսագնդերի կեղևը:Մարդը կամային ձևով կարգավորում է իր շնչառությունը խոսելիս,երգելիս:Սա խոսում է այն մասին,որ կեղևում նույնպես կան շնչառական կենտրոններ:    
                                                                                                             

Գազափոխանակություն                                                                                                 Բարձրակարգ կենդանիների և մարդու գազափոխանակությունը բարդ պրոցես է և     կազմված է 3 փուլերից`                                                                                                                                    1.Արտաքին շնչառություն

2.Արյան միջոցով գազերի փոխանակություն

3. Ներքին շնչառություն

Թոքերում տեղի ունեցող բոլոր պրոցեսները կոչվում են արտաքին շնչառություն,այսինքն`օդը շնչուղիներով հասնում է թոքերի ալվեոլներին,որոնց պատը շատ բարակ է,կազմված է միաշերտ,տափակ էպիթելային հյուսվածքից և խիտ ցանցով շրջապատված է արյան մազանոթներով:                                                                                               Արյունը դառնում է երակային և փոխադրվում թոքեր,որտեղ կատարվում է գազափոխանակություն,և փուլերը նորից կրկնվում են:

Արտազատում 
Արտազատիչ ֆունկցիա են կատարում երիկամները,թոքերը,մաշկը,մարսողական ուղին: Արտազատման գլխավոր ոօրգանները երիկամներն են,որոնք մեզի հետ դուրս են բերում ջրի,աղերի ավելցուկը,դեղորայքը,միզանյութը,միզաթթուն,կրեատինը:Երիկամների աշխատանքի շնորհիվ արյունը մաքրվում է և պահպանում իր կազմը:

Շնչառական օրգանների անատոմիա և ֆիզիոլոգիա

Շնչառությունը գազափոխանակություն է օրգանիզմի և արտաքին միջավայրի միջև,որի ընթացքում օրգանիզմը վերցնում է թթվածին և վերադարձնում ածխաթթու գազ: Շնչառությունը ըստ կատարած ֆունկցիայի բաժանվում է 2 մասի`                                1.օդատար ուղիներ(քթի խոռոչ,ըմպան,կոկորդ,շնչափող և բրոնխներ),                    2.շնչառական մաս`թոքեր,որտեղ տեղի է ունենում գազափոխանակություն թոքերի ալվեոլներում գտնվող օդի և արյան միջև:                                                                                          Քթի խոռոչը,ըմպանը,կոկորդը կոչվում են վերին շնչուղիներ:                                                        Քթի խոռոչ-շնչառական ուղու սկզբնամասն է,միաժամանակ նաև հոտառության օրգան: Կազմված է ոսկրաճառային կմախքից:Քթի խոռոչը խտրոցով բաժանվում է 2 կեսի,որոնք առջևից քթանցքներով հաղորդակցվում են մթնոլորտի հետ,իսկ հետևից զույգ ձվաձև անցքերով(խոհաններով)`քթըմպանի հետ: Քթախեցիների մեջ գոյանում են քթի 3 անցուղիները`վերին,միջին,ստորին: Վերին անցուղու շրջանը կոչվում է հոտառական,քանի որ նրա լորձաթաղանթի վրա գտնվում են հոտառության  նյարդաթելերը:Միջին և ստորին անցուղիները համարվում են շնչառական:                                                                                      Քթի խոռոչի ֆունկցիան. ներշնչած օդն,անցնելով քթի խոռոչ,խոնավանում է`շնորհիվ լորձ արտադրող գեղձերի,տաքանում է`շնորհիվ ենթալորձային շերտի հարուստ մազանոթների,օդը մաքրվում է,քանի որ խոռոչը պատված է միաշերտ բազմաշարք թարթիչավոր էպիթելով,որը լորձի հետ դուրս է հանում օտար մարմինները:                          Կոկորդ –Գտնվում է պարանոցային 4-6-րդ ողերի մակարդակում,կորճոսկրից վար: Կոկորդից հետ տեղավորված է ըմպանի կոկորդային մասը,որի հետ հաղորդակցվում է կոկորդամուտքի միջոցով:Ներքևում շարունակվում է որպես շնչափող:Կոկորդը կազմված է Վահանաճառից,մատանիաձև աճառից,շերեփաձև,եզջերաձև և սեպաձև աճառներից:Կոկորդամուտքում գտնվում է մակկոկորդը:                                                   Վահանաճառ-կազմված է երկու ուղղանկյունաձև թերթիկներից,որոնք միջին գծի վրա միանում են`կնոջ մոտ բութ,իսկ տղամարդու մոտ սուր անկյան տակ,որը կոչվում է ադամախնձոր:                                                                                                                               Մատանիաձև աճառ-մեջտեղից նեղ է,դեպի հետ լայնանում է ,և նրա վրա նստում են շերեփաձև աճառները:                                                                                                                 Մակկոկորդ-տերևանման է,ունի 2 ֆունկցիա`կլման   ակտի ժամանակ փակում է կոկորդամուտքը,և կերակրագունդը հանգիստ սահում է կերակրափողի մեջ(մարսողական ֆունկցիա),իսկ շնչառական ակտի ժամանակ բացվում է կոկորդամուտքը,և օդն ըմպանից անցնում է կոկորդ(շնչառական ֆունկցիա):                                                                             Կոկորդի խոռոչը  ներսից ծածկված է լորձաթաղանթով և ունի վերին,միջին և ստորին բաժիններ: Վերին բաժինը կոչվում է նախադուռ և սկսվում է կոկորդամուտքով մինչև ձայնային ճեղքը,իսկ ստորին մասը կոկորդի սեփական խոռոչն է,որը դեպի վար շարունակվում է շնչափողի մեջ:Միջին բաժնում լորձաթաղանթը առաջացնում է 2 ծալքեր,որոնց միջև գոյանում են փոսություններ,որոնք կոչվում են կոկորդի փորոքներ:Վերին ծալքը կոչվում է նախադռնային,ստորինը`ձայնային:        

Շնչափողը և բրոնխների ճյուղավորումները  թոքերի մեջ

Շնչափող-կոկորդի անմիջական շարունակությունն է և միացնում է կոկորդը բրոնխներին: Սկսվում է պարանոցային 6-րդ ողի ստորին եզրի մակարդակից մինչև կրծքային 5-րդ ողի մակարդակը,որտեղ երկատվում է (բիֆուրկացիա)և բաժանվում աջ և ձախ գլխավոր բրոնխների: Պարանոցային հատվածում շնչափողին առջևից հպվում է վահանագեղձը, հետևում կերակրափողն է,իսկ կողքերին`քնային զարկերակները և լծային երակները: Բրոնխներ-սկսվում է կրծքային 5-րդ ողի մակարդակից`շնչափողի երկատման տեղից:Աջ բրոնխը լայն է և կարճ ու կարծես շնչափողի շարունակությունն է,ձախը նեղ է և երկար: Գլխավոր բրոնխների պատերը կազմված են աճառային օղերից: Դրանք`մտնելով թոք, բաժանվում են բլթային բրոնխների (աջում`3,ձախում`2),որոնք բաժանվում են հատվածային(սեգմենտային)բրոնխների,որոնք իրենց հերթին բաժանվում են թոքաբլթակային բրոնխիոլների:                                                                                                           Թոքեր-տեղավորված են կրծքի խոռոչում,սրտի և խոշոր անոթների կողքերին:Ունեն անկանոն կոնի ձև,հիմքով նստած են ստոծանու վրա,գագաթով`դեպի վեր: Թոքն ունի 3 երես`կողային,ստոծանիական և միջնորմային:                                                                   Միջնորմը կրծքի խոռոչի այն տարածությունն է,որն ընկած է աջ և ձախ թոքերի միջային մակերեսների միջև:Միջնորմի առջևի պատը կրծոսկրն է,հետևինը`ողնաշարի կրծքային ողերը: Թոքերը սնվում են բրոնխային զարկերակի ճյուղերով,որոնք ծագում են աորտայի աղեղի գոգ մասից:Ձախ թոքի առաջնային եզրին գտնվում է սրտային կտրուճը,որտեղ տեղավորված է սիրտը:Թոքերը ծածկված են բարակ շճաթաղանթով,որը կոչվում է կրծքամիզ, որը կազմված 2 թերթիկից `առպատային և ընդերային:                                                       Ներշնչման և արտաշնչման մեխանիզմը:Թոքերի կենսական տարողություն,արհեստական շնչառություն:Շնչառական պաշտպանական ռեֆլեքսներ`հազ,հևոց,փռշտոց:                    Շնչառումը կամ ներշնչումը կատարվում է շնչառական մկանների կծկման հետևանքով,որը ղեկավարվում է կենտրոնական նյարդային համակարգի կողմից:                           Արտաշնչումը տեղի է ունենում ներշնչական մկանների թուլացման և արտաշնչական մկանների(միջկողային,ներքին,թեք)կծկման շնորհիվ:Կրծքավանդակի ծավալը փոքրանում է ,  որն ազդում է թոքերի վրա,և նրանց ծավալը նույնպես փոքրանում է:                                  Թոքերի կենսական տարողությունը: Չափահաս մարդու հանգիստ թոքերի մեջ մտնում և դուրս է գալիս 500մլ օդ,որը կոչվում է շնչառական օդ:Լրացուցիչ ներշնչման դեպքում թոքերի մեջ կարող է մտնել ևս 1500մլ օդ: Հանգիստ ներշնչումից և առավելագույն լարումով արտաշնչելիս մարդն արտաշնչում է 1500մլ օդ,որը կոչվում է պահեստային օդ:Այս բոլոր ծավալների գումարը կոչվում է թոքերի կենսական տարողություն:                         Արհեստական շնչառություն-Տարբեր պատճառներից կարող է առաջանալ շնչառության դադարեցում:Եթե սիրտը դեռևս աշխատում է,կատարում են արհեստական շնչառություն,որն իրականացվում է կամ հատուկ սարքավորումներով,կամ մեխանիկորեն`ձեռքերով ճնշելով կրծքավանդակին,կամ թոքերի մեջ օդ փչելով,որի հետևանքով ածխաթթու գազի քանակն արյան մեջ ավելանում է,և վերջինս դրդում է շնչառական կենտրոնը`վերականգնելով շնչառությունը:                                                                                                                          Շնչառական պաշտպանական ռեֆլեքսներ:                                                                                       1.Հազ-պաշտպանիչ հարմարողական ռեակցիա է վերին շնչուղիների լորձաթաղանթների գրգռման ժամանակ:                                                                                                                                2.Հևոց-օդի անբավարարության սուբյեկտիվ զգացողություն է,որն առաջանում է շնչառական շարժումների ռիթմի և խորության խանգարումից:Հևոցը լինում է ներշնչական և արտաշնչական:

3.Փռշտոց-առաջանում է,երբ փոշու մասնիկներով գրգռվում է քթի լորձաթաղանթը,որի ժամանակ մարդը կատարում է խոր ներշնչում,իսկ այնուհետև`կտրուկ կարճ արտաշնչում:

Միզային համակարգ

Միզային օրգաններն են երիկամները,որոնք արտադրում են մեզը, միզապարկը, միզածորանները և միզուկը,որոնք հավաքում և դուրս են բերում մեզը:

Երիկամներ-զույգ,լոբաձև,մուգ կարմիր գույնի օրգաններ ենէտեղավորված որովայնի խոռոչի հետին պատին:Երիկամները գտնվում են ողնաշարի աջ և ձախ կողմերում:Աջ երիկամը կես ողի չափով ցածր է ձախից:Քաշը 200-250 գ ,երկարությունը`10-12 սմ,լայնությունը`3-4 սմ,հաստությունը`5-6 սմ:                                                                                                                       Երիկամն ունի վերին և ստորին բևեռներ,վերին բևեռներին նստած են մակերիկամները: Երիկամը բարդ խողովակավոր օրգան է,որի միջուկային և կեղևային մասերը պարունակում են մեծ քանակությամբ միզային խողովակներ,որոնք կազմում են երիկամի հիմնական նյութը`պարենխիման:

Երիկամի ներքին կառուցվածքը

Երիկամի կառուցվածքային և ֆունկցիոնալ միավորը կոչվում է նեֆրոն,որը կազմված է մալպիգյան մարմնիկներից և միզատար խողովակներից:Երիկամում զարկերակը 2 անգամ վեր է ածվում մազանոթի,ինչից արյան ճնշումը դառնում է ավելի բարձր,ինչով և պայմանավորված է միզագոյացումը:                                                                                           Մալպիգյան մարմնիկները,1-ին և 2-րդ կարգի ոլորուն խողովակները գտնվում են կեղևային նյութում:Հավաքող խողովակներից առաջանում են բուրգերը,որոնց գագաթներում գտնվում են պտկիկները: Յուրաքանչյուր երիկամում կա մոտ 1մլն նեֆրոն:

Երիկամի արյան շրջանառությունը

Երիկամները ստանում են արյան առատ մատակարարում:1ր-ում երիկամներով անցնում է մոտ 1200մլ արյուն,կամ օրական 1100-1500լ արյուն:Երիկամային զարկերակը սկսվում է որովայնային աորտայից`ուղիղ անկյան տակ:Երիկամի դրունքից մտնելով երիկամի մեջ,այն բաժանվում է միջբլթային զարկերակների,որոնք կեղևային և միջուկային նյութի սահմանում վերածվում են աղեղնաձև զարկերակների,որոնցից սկսվում են միջբլթակային զարկերակները:

Միզագոյացման մեխանիզմը

Միզագոյացումը տեղի է ունենում նեֆրոնում արյունից և ընթանում է 3 փուլով.

1.թորում կամ ֆիլտրացիա

2.հետներծծում կամ ռեաբսորբցիա

3.սեկրեցիա կամ սինթեզ

Թորումը տեղի է ունենում մալպիգյան մարմնիկում:Քանի որ անոթային կծիկի մեջ ավելի շատ արյուն է մտնում,քան դուրս գալիս,արյան հիդրոստատիկ ճնշումը կծիկում բարձրանում է և առաջանում է ճնշումների տարբերություն կծիկի և պատիճի միջև,որը կոչվում է ֆիլտրացիոն ճնշում:Օրական թորվում է 150-180լ առաջնային կամ նախնական մեզ:Եթե պատիճի թափանցելիությունը բարձրանա,ապա սպիտակուցները կանցնեն և կառաջանա սպիտամիզություն կամ պրոտեինուրիա:                                                                                                       Առաջնային մեզի մեջ գտնվում են ջուր,գլյուկոզա,ամինոթթուներ,վիտամիններ,հանքային աղեր և այլն,որոնք հետ են ներծծվում միզատար խողովակներից արյան մեջ:Արտատար խողովակներով հոսում է վերջնական մեզը`1-1.5լ:                                                                                         Երիկամները կարգավորում են արյան հոսքը,արտադրում են ռենին նյութը,որը բարձրացնում է արյան ճնշումը:

Միզագոյացման կարգավորումը

Երիկամների աշխատանքը կարգավորվում է նյարդային և հումորալ ճանապարհով,որի շնորհիվ երիկամի անոթները լայնանում և սեղմվում են,որի հետևանքով թուլանում կամ ուժեղանում է միզագոյացումը:Երիկամները նյարդավորվում են սիմպաթիկ և պարասիմպաթիկ նյարդերով:Հորմոնները նույնպես մեծ ազդեցություն ունեն երիկամների ֆունկցիայի վրա:

Մեզ

Բաց դեղնավուն,թափանցիկ հեղուկ է,1010-1020 տեսակարար կշռով,թույլ թթվային ռեակցիայով,որը կարող է փոփոխվել:Մեզի մոտ 95%-ը ջուր է,մնացածը`պինդ նյութեր:                  Առողջ մարդու մեզում կարող են լինել հատուկենտ սպիտակ գնդիկներ և քիչ քանակությամբ էպիթելային բջիջներ: Օրվա մեզի արտադրանքը կոչվում է դիուրեզ`մոտ 1.5լ:                              Եթե մեզում լինում են սպիտակուցներ,դա կոչվում է սպիտամիզություն կամ ալբումինուրիա,եթե լինում է շաքար`շաքարամիզություն կամ գլյուկոզուրիա,եթե լինում է արյուն`արյունամիզություն կամ հեմատուրիա:Մեզի գույնը պայմանավորված է ուրոբիլինով:

Միզածորան

Զույգ խողովակներ են`մոտ 30 սմ երկարությամբ:Միզածորանի պատն ունի 3 շերտ`ներքին լորձաթաղանթ,միջին մկանային շերտ`կազմված հարթ մկաններից,օղակաձև ու երկայնակի թելերից,որոնց կծկման շնորհիվ պերստալտիկ շարժումներով մեզն իջնում է միզապարկ:Արտաքին շերտը շարակցահյուսվածքային թաղանթն է`ադվենտիցիա:

Միզապարկ

Մկանակազմ,սնամեջ օրգան է,գտնվում է փոքր կոնքի խոռոչում`սիմֆիզից հետ:Կանանց մոտ միզապարկից հետ գտնվում է արգանդը,իսկ տղամարդկանց մոտ`սերմնաբշտերը: Միզապարկի տարողությունը 500-700 մլէ,դատարկ ժամանակ այն բռունցքի չափ է: Միզապարկի պատը կազմված է 3 շերտից`ներսից լոթձաթաղանթն իր ենթալորձային շերտով,միջինը մկանային շերտն է,և երրորդը`շճաթաղանթը,որը ծածկում է նրա հետին պատը և գագաթը դրսից:

Միզուկ

Միզուկը դուրս է գալիս միզապարկից,որի միջոցով մեզն արտահանվում է արտաքին աշխարհ:Միզուկն ունի 2 սֆինկտեր`ներքին կամ ոչ կամային և արտաքին կամ կամային,որը գտնվում է միզասեռական ստոծանու շրջանում:Միզուկի պատը կազմված է հետևյալ շերտերից`միզուկային գեղձերով հարուստ ներքին լորձաթաղանթային, ենթալորձային, մկանային և շարակցահյուսվածքային արտաքին շերտից:Տղամարդու միզուկն ունի 18 սմ երկարություն,այն դուրս է բերում նաև սերմնահեղուկը: Ունի շագանակագեղձային, թաղանթային և սպունգային մասեր:                                                                                                    Կանացի միզուկը լայն է,կարճ,ունի 3-3.5սմ երկարություն:Ունի նույն շերտերը:

Միզարձակում

Միզարձակման ակամա կենտրոնը գտնվում է ողնուղեղի սրբոսկրային բաժնում:Լիքը միզապարկից զգացող նյարդերով գրգիռները գնում են ողնուղեղ`միզելու կենտրոնին, որտեղից շարժիչ նյարդերով պատասխան գրգիռներ են գալիս դեպի միզապարկ` սֆինկտերներին և մկաններին,որոնք կծկվում են,թուլանում և տեղի է ունենում միզարձակում:Երկու տարեկան երեխաների մոտ արդեն միզարձակումը դառնում է կամային:

Հրդեհային անվտանգության կանոններ

Գիտական եւ ուսումնական հաստատություններ - Ուսումնասիրություններ, գիտափորձեր կատարելու ընթացքում գիտական ղեկավարը (պատասխանատու կատարողը) պարտավոր է անհրաժեշտ նախազգուշական միջոցներ ձեռնարկել հրդեհային անվտանգությունն ապահովելու նպատակով։ - Լաբորատորիաներում եւ այլ սենյակներում պահվող այրվող եւ դյուրավառ հեղուկների քանակը չպետք է գերազանցի մեկ հերթափոխային պահանջմունքը։ - Դյուրավառ հեղուկները պետք է աշխատանքային օրվա վերջում լցվեն հատուկ փակ տարայի մեջ եւ լաբորատորիայից տեղափոխվեն։ Չի թույլատրվում այրվող եւ դյուրավառ հեղուկները թափել կոյուղի։ - Դասասենյակներում եւ աշխատասենյակներում դպրոցական նստարանների (սեղանների) քանակը չպետք է գերազանցի նախագծման նորմերով սահմանվածից։ - Պարապմունքների ավարտից հետո բոլոր պայթյունահրդեհավտանգ նյութերը աշխատասենյակներից, լաբորատորիաներից եւ արհեստանոցներից պետք է տեղափոխվեն հատուկ սարքավորված սենյակներ։ Մանկական նախադպրոցական  հիմնարկներ - Մանկական ամառանոցների շենքերը պետք է ունենան երկուսից ոչ պակաս տարահանման ելք։ - Կարկասային եւ վահանային շենքերը պետք է սվաղված լինեն եւ ունենան չայրվող տանիքածածկ։ Դրանց ջերմապահպանիչը պետք է լինի անօրգանական նյութերից։ Արգելվում է՝ ա) երեխաներին տեղավորել շենքերի ձեղնահարկային սենյակներում. ինչպես նաեւ երկու տարահանման ելք չունեցող շենքերում,շինություններում, հարկերում. բ) երեխաների բնակեցման շինություններում օգտագործել նավթավառեր եւ էլեկտրաջեռուցիչ սարքեր։ Մանկական ամառանոցները պետք է ապահովված լինեն հեռախոսային կապով եւ տագնապի ազդանշանային սարքով։ Մշակութային հիմնարկներ - Հյուրախաղերի, ներկայացումների, ցուցահանդեսների կազմակերպման եւ անցկացման ժամանակ պետք է պահպանվեն հակահրդեհային անվտանգության պահանջները։ - Թանգարաններում, պատկերասրահներում պետք է մշակված լինի ցուցանմուշների եւ ապրանք անյութական այլ արժեքների, իսկ կրկեսներում եւ կենդանաբանական այգիներում՝ կենդանիների տարահանման սխեման։ - Հանդիսադահլիճների եւ տրիբունաների յուրաքանչյուր կարգի բոլոր բազկաթոռները եւ աթոռն երը պետք է հատակին պինդ ամրացվեն։ Այն դեպքում, երբ օթյակների տեղերի քանակը 12-ից չի գերազանցում եւ դրանք ունեն առանձին ելք, բազկաթոռները (աթոռները) կարող են չամրացվել։ Պարային երեկոների համար օգտագործվող, մինչեւ 200 նստատեղ ունեցող հանդիսադահլիճներում, աթոռները հատակին կարելի է չամրացնել, բայց շարքերում դրանք պետք է պարտադիր կերպով իրար միացված Բնակելի շենքեր - Չի թույլատրվում բնակելի շենքերի բնակարաններում, հանրակացարանների բնակելի սենյակներում ստեղծել արհեստանոցներ, պահեստներ, որտեղ օգտագործվում եւ պահվում են պայթյունահրդեհավտանգ նյութեր, բացառությամբ  նախագծման նորմերով նախատեսված դեպքերի։ Բնակարաններում, բնակելի սենյակներում թույլատրվում է պահել 20 լիտրից ոչ ավելի այրվող կամ դյուրավառ հեղուկներ (այրվող գազեր)։ Չի թույլատրվում այրվող կամ դյուրավառ հեղուկները, այրվող գազի բալոնները պահել փակ պատշգամբներում եւ խորշապատշ-գամբներում, եթե օդափոխության համակարգ չկա։ - Խոհանոցային սալօջախները գազով մատակարարելու համար նախատեսված գազաբալոնային սարքերը (բալոններ 12 լ-ից ավելի տարողությամբ) պետք է տեղադրվեն արտաքին խուլ պատին կից չայրվող շինությունում (պահարանում), որից մինչեւ մուտքն ընկած հեռավորությունը 5մ-ից պակաս չպետք է լինի։ Կից շինությունում (պահարանում) պահվող բալոնների քանակը 3-ից ավելի չպետք է լինի։ - Հյուրանոցների, մոթելների, կեմպինգների, հանրակացարանների համարներում (միջանցքներում) պետք է փակցված լինեն հրդեհի դեպքում տարահանման ուղղությունը ցույց տվող նշագծեր, սլաքներ։ - Հրդեհի դեպքում բնակիչների տարահանումը հաջող կազմակերպելու համար հյուրանոցի աշխատակազմը պետք է ապահովված լինի անհատական պաշտպանության միջոցներով (շնչառական դիմակներ, հակագազեր եւ այլն)։ - Սոցիալական ապահովության կազմակերպություններում` (ծերանոցներ, հաշմանդամների տներ, մանկատներ) պետք է կազմակերպվի սպասարկող անձնակազմի շուրջօրյա հերթապահություն։ Հերթապահը պարտավոր է իր մոտ ունենալ bտարահանման բոլոր ելքերի դռների μանալիները, իսկ մյուս օրինակը պետք է պահվի հերթապահի սենյակում։

 Արտաքին ազդակների ներգործունեությունը օրգանիզմի վրա

    Այրվածքներ: Հյուսվածքների վնասվածքը որն առաջանում է բարձր ջերմության /հեղուկ գոլրշի/ էլեկտրական հոսանքի, քիմիական նյութերի կամ ճառագայթների ազդեցության հետևանքով, կոչվում է այրվածք: Համապատասխանաբար տարբերում ենք ջերմային, քիմիական, էլեկտրական այրվածքներ: Այրվածքի խորությունը, աստիճանը, տարածությունըպայմանավորված ենաղդակի տեսակով և ազդման ժամանակամիջոցով: Ըստ հյուսվածքների վնասման խորության տարբերում ենք այրվածքների 4 աստիճան:
   Առաջին աստիճանի այրվածք – առաջանում է արևից, տաք հեղուկից, գոլորշուց: Վնասվում է վերնամաշկը, լինում է կարմրություն, թեթև այտուց, այրող ցավ, երբեմն` քոր: Ինֆեկցիայի վտանգ չկա:
   Երկրորդ աստիճանի այրվածք – առաջանում է արևից, տաք հեղուկներից, կրակից, քիմիական նյութերից: Վնասվում են վերնամաշկը և մաշկը: Վերնամաշկը շերտազատվում է մաշկից և գոյանում են բշտեր, որոնք լինում են տարբեր չափսերի` գնդասեղի գլխիկից մինչև բռունցքի չափ: Բշտերը, սովորաբար առաջանում են այրվածքից անմիջապես հետո: 2-րդ աստիճանի այրվածքների ժամանակ ցավն ավելի սաստիկ է:
    Երրորդ և չորրորդ աստիճանի այրվածքներ – առաջանում են հրդեհից, եռացրած հեղուկներից, էլեկտրական հոսանքից, շիկացած մետաղներից, քիմիական նյութերից: Վնասվում են մաշկը, ճարպային և մկանային հյուսվածքները, ընդհուպ մինչև ոսկրային հյուսվածքը:                                                                                                                                        Մեռած հյուսվածքները ունեն մուգ, գորշ սև գույն:Այրվածքի ծանրության գնահատականը,աստիճանը որոշելու համար բացի այրվածքի աստիճանից հաշվի է առնվում այրվածքի մակերեսը և տեղակայումը:Այրվածքի մակերեսը հաշվում ենք 9-ի եղանակով:    

Գլուխ և պարանոց`9%                                      

Կրծքավանդակի հետին մակերես`9+9=18%

Վերին վերջույթ`9+9=18%

Ստորին վերջույթ`9+9+9+9=36%

Առաջին օգնություն

1.Հեռացնել այրվածքի պատճառը

2.Հագուստը հեռացնել այրված մասից

3.Սառը թրջոց դնել այրված մակերեսի վրա

4.Այրվածքի մակերեսին չի կարելի քսել տնական միջոցներ

5.Բշտերը ծակել,կտրել չի կարելի:Եթե այրվածքի մակերեսը մեծ է,ապա ծածկել սավանով,իսկ եթե փոքր է`վիրակապել:

6.Այրվածքային հիվանդության ժամանակ ,քանի որ ցավը սաստիկ է,ցավազրկում ենք և տալիս ենք շատ հեղուկներ:

Արյունահոսություն

Արյունահոսություն է կոչվում արյան հոսքը արյունատար անոթից:Ըստ վնասված անոթի տեսակի արյունահոսությունները լինում են`երակային, զարկերակային և մազանոթային: Եթե արյունը արյունահոսում է մաշկի վրա, կոչվում է արտաքին արյունահոսություն: Եթե լցվում է օրգանների խոռոչներ`գանգի,կոնքի,կրծքավանդակի կոչվում է ներքին:

Արյունահոսության վտանգը ուղիղ համեմատական է կամ կախված է արյան կորստի արագությունից և ծավալից: Բնական պայմաններում արյունը անոթից դուրս սկսում է մակարդվել, սա ունի պաշտպանական նշանակություն:

Մակարդման պրոցեսը տեղի է ունենում ի շնորհիվ արյան մակարդելիության համակարգի: Արդյունքում արյունատար անոթի դեֆեկտը փակվում է խցանով`թրոմբով:

Արյան կանգնեցման հիմնական եղանակները

1.      Սեղմում արյունահոսող անոթի վրա

2.      Ճնշող վիրակապ

3.      Վերջույթը բարձրացնում ենք սրտի մակարդակից վեր

4.      Լարանի տեղադրում

Մազանոթային արյունահոսություն- տեղի է ունենում վնասված մազանոթից: Արյան հոսքի արագությունը մեծ չէ:Ունի սովորական գույն: Դադարում է ինքնուրույն կամ անոթի վրա սեղմելու հետևանքով:

Երակային արյունահոսություն- Տեղի է ունենում վնասված երակից: Արյունը հոսում է ծանր և ունի մուգ, գրեթե սև գույն: Գույնը պայմանավորված է ածխաթթու գազի հարուստ լինելուց:

Զարկերակային արյունահոսություն- տեղի է ունենում վնասված զարկերակից: Արյունը հոսում է շատրվանային հոսքով,որի բարձրությունը մեծանում-փոքրանում է սրտի զարկերի հետ: Արյունն ունի վառ, ալ կարմիր գույն,որն հարուստ է թթվածնով:

Արյունահոսությունների դադարեցում

1.      Սեղմում արյունահոսող անոթի վրա-մատով կամ բամբակյա շարիկով սեղմում ենք  արյունատար անոթի դեֆեկտից մի քիչ վերև և պահում ենք 1-2 րոպե:

2.      Ճնշող վիրակապ-թանզիֆի կամ որևէ ձեռքի տակ եղած լաթի կտորով սեղմում ենք վերքի մեջ և վիրակապում:

3.      Վերջույթը բարձրացնում ենք սրտի մակարդակից վեր

4.      Լարա-խոշոր անոթը սեղմելու համար օգտագործում են ռետինե լարա:   Լարան դնելը ունի մի շարք կանոններ.

      Ա. լարանը դրվում է միաոսկոր վերջույթի վրա`վերքից վերև

      Բ. պարտադիր ֆիքսվում են լարանը դնելու ժամանակը`օր,ամսաթիվ և ժամ:

      Լարանը կարելի է թողել մաքսիմում 1,5ժամ,որց հետո այն պետք է թուլացնել                այնպես,որ վերջույթի գույնը և զգայունությունը վերականգնվեն,ապա անհրաժեշտության դեպքում կրկին կապել: Հակառակ դեպքում արյան շրջանառության բացակայության պարագայում մկաններում սկսվում է մեռուկացման պրոցես, արտադրվում են քայքայման պռոդուկտներ,թունավոր նյութեր:Եթե այդ նյութերը հայտնվեն արյան շրջանառության մեջ,առաջացնում են սուր ինտոքսիկացիա, երիկամային անբավարարություն և մահ:

Սա կոչվում է երկարատև ճզման համախտանիշ կամ կռաշ սինդրոմ:

Որ լարանը ճիշտ  դրված,խոսում են հետևյալ փաստերը`

1.      Արյունահոսությունը դադարում է

2.      Վերջույթը գունազրկվում է,հետո կապտում,սառչում,կորցնում զգայունությունը:

Օտար մարմին շնչուղիներում

Նորմայում կլման ակտի պահին շնչափողի մուտքը փակվում է և սննդի զանգվածը մտնում է միայն կերակրափող:

Եթե,այնուամենայնիվ,որևէ բան հայտնվում է շնչափողում,առաջանում է ռեֆլեկտոր հազ,որը ունի պաշտպանական նշանակություն, հազի հրոցանման շարժումները դուրս են բերում օտար մարմինները:

Եթե օտար մարմինը ամբողջությամբ է փակում շնչափողի լուսանցքը,առաջանում է կտրուկ շնչարգելություն,տուժածը վախեցած վեր է թռչում,երկու ձեռքով բռնում է կոկորդը,վախեցած հայացքով և չռված աչքերով, ամեն կերպ ջանում է շունչ քաշել,որը չի ստացվում: Այս վիճակը տևում է շատ կարճ`1-2 րոպե:Օգնության բացակայության դեպքում հիվանդը կորցնում է գիտակցությունը և կարող է մահանալ:

1-ին օգնություն-Մոտենում ենք տուժածին մեջքից, թիակների միջև հարվածում ձեռքի ափի հիմքով, ներքևից վերև`3-4 անգամ: Եթե էֆեկտ չկա,կիրառում ենք Հելմնիկի մեթոդը`մի ձեռքը բռունցք ենք անում,տուժածին գրկում մեջքի կողմից,բռունցքը դնում ստոծանու վրա,մյուս ձեռքով բռնում բռունցքը,կատարում ներքևից վերև 3-4անգամ հրոցանման շարժում:Այդ ընթացքում մեր ուսով հարվածում ենք թիկունքին:

Մինչև1 տարեկան երեխաների թիկունքին հարվածել չի կարելի,բռնում ենք ոտքերից,շրջում գլխիվայր և շարժում:

Եթե ինչ-ինչ պատճառներով հիվանդի որովայնը բռնել չի լինում (գեր է կամ հղի) գրկում ենք կրծքավանդակի վրայից:

Եթե կորցնում է գիտակցությունը,պառկեցնում ենք գետնին,բարձրանում վրան և հրում ստոծանին դեպի վերև: