Հայոց պատմություն

Երկրորդ կուրս 

        

Երկրորդ  համահակական  թագավորություն  եվրանդունիներ:

1.Երբ  է  առաջացել  այս  թագավորությունը:

Ք.ա. 6-րդ  դարի  սկզբին  580-ական  թվականներին, Երվանդ  1  Սակավակյացը  հիմնադրեց  իր  անունով  նոր  թագավորություն:

2.Որոնք  են  եղել  այս  թագավորության  սահմանները:

Հյուսիս Արևմուտքում- Սև  ծով

Հյուսիս –Արևելքում-Կուր գետ

Արևելքում  Մարաստան

Հարավում  Հյուսիսային  միջագետք:

Բանակի  թիվը  եղել  է  48000,   40000  հազար  հետևակ, 8000 այրուձի , հեծելազոր:

3.Ինչ  տեղի  ունեցավ  Երվանդ  1-ինի  օրոք:Հայաստանի  հարևան  Մարաստանի  թագավոր  Կիաքսարը, հարձակվեց  Հայաստանի  վրա:Երվանդը  ընդունեց  նրա  գերիշխանությունը:

4.Ով  է  հաջորդել  Երվանդ  է-ինին

Որդին  Տիգրան-1-ին  Երվանդյանը:Նա  ապսամբում  է  Մարաստանի  նոր  թագավոր Աժդահակի  դեմ:Սակայն  Աժդահակը  դիմում  է  նենգության, գերի  է  վերցնում  Երվանդի ամբողջ  ընտանիքին:Երվանդը  ստիպված  դադարեցնում է ապստամբությունը  ու  գալիս  է  Աժդահակի մոտ:Աժդահակը  նրան  հարց  է  տալիս «Ինչու ես  իմ  դեմ  ապստամբել  Երվանդը  պատասխանում է, ես  ուզում  եմ  ազատ  լինեմ և, եթե  ես ազատ  լինեմ  իմ  ընտանիքը  կապրի  խաղաղ  և  երջանիկ  կյանքով»:

5.Երբ  է  տեղի ունեցել  հայերի  և  պարսիկների  ապստամբությունը  Մարաստանի դեմ:

Պարսից  արքա  Կյուրոս  թ-երորդ  մեծը  և  հայոց  արքա  Տիգրան  1-ինը, ք.ա. 553թ  ապստամբեցին  Մարաստանի  դեմ:Տիգրանը  սպանեց  Աժդահակին:Հույն   պատմիչ Քսենեփոնը  գրել  է, որ  Տիգրանը  և Փյուրոսը  իրար  վաղուց  ճանաչել են  և որսի խաղի  խնջույքների  ընկերներ են  եղել:Այսպիսով  Հայաստանը  անկախացավ  և  Տիգրանը  դարձավ  ոչ  միայն Հայաստանի  թագավոր,  այլ  նաև Վիրքի  Աղվանքի  Կապադովկիայի  թագավոր ու  ողջ  Աքեմենյան  կայսրության  Արևմտյան  մասի  փոխարքա:Ք.ա.  538թ Տիգրան  Երվանդյանը  նվաճեց  նաև  Բաբելոնը և  Ք.ա.  524թ. մահացավ:Նրան  հաջորդեց  իր որդի  Վահագնը:

Երկրորդ  համահյակական  թագավորություն  եվրանդունիներ:

1.Երբ  է  առաջացել  այս  թագավորությունը:

Ք.ա. 6-րդ  դարի  սկզբին  580-ական  թվականներին, Երվանդ  1  Սակավակյացը  հիմնադրեց  իր  անունով  նոր  թագավորություն:

2.Որոնք  են  եղել  այս  թագավորության  սահմանները:

Հյուսիս Արևմուտքում- Սև  ծով

Հյուսիս –Արևելքում-Կուր գետ

Արևելքում  Մարաստան

Հարավում  Հյուսիսային  միջագետք:

Բանակի  թիվը  եղել  է  48000,   40000  հազար  հետևակ, 8000 այրուձի , հեծելազոր:

3.Ինչ  տեղի  ունեցավ  Երվանդ  1-ինի  օրոք:Հայաստանի  հարևան  Մարաստանի  թագավոր  Կիաքսարը, հարձակվեց  Հայաստանի  վրա:Երվանդը  ընդունեց  նրա  գերիշխանությունը:

4.Ով  է  հաջորդել  Երվանդ  է-ինին

Որդին  Տիգրան-1-ին  Երվանդյանը:Նա  ապսամբում  է  Մարաստանի  նոր  թագավոր Աժդահակի  դեմ:Սակայն  Աժդահակը  դիմում  է  նենգության, գերի  է  վերցնում  Երվանդի ամբողջ  ընտանիքին:Երվանդը  ստիպված  դադարեցնում է ապստամբությունը  ու  գալիս  է  Աժդահակի մոտ:Աժդահակը  նրան  հարց  է  տալիս «Ինչու ես  իմ  դեմ  ապստամբել  Երվանդը  պատասխանում է, ես  ուզում  եմ  ազատ  լինեմ և, եթե  ես ազատ  լինեմ  իմ  ընտանիքը  կապրի  խաղաղ  և  երջանիկ  կյանքով»:

5.Երբ  է  տեղի ունեցել  հայերի  և  պարսիկների  ապստամբությունը  Մարաստանի դեմ:

Պարսից  արքա  Կյուրոս  թ-երորդ  մեծը  և  հայոց  արքա  Տիգրան  1-ինը, ք.ա. 553թ  ապստամբեցին  Մարաստանի  դեմ: Տիգրանը  սպանեց  Աժդահակին: Հույն   պատմիչ Քսենեփոնը  գրել  է, որ  Տիգրանը  և Փյուրոսը  իրար  վաղուց  ճանաչել են  և որսի խաղի  խնջույքների  ընկերներ են  եղել: Այսպիսով  Հայաստանը  անկախացավ  և  Տիգրանը  դարձավ  ոչ  միայն Հայաստանի  թագավոր,  այլ  նաև Վիրքի  Աղվանքի  Կապադովկիայի  թագավոր ու  ողջ  Աքեմենյան  կայսրության  Արևմտյան  մասի  փոխարքա: Ք.ա.  538թ Տիգրան  Երվանդյանը  նվաճեց  նաև  Բաբելոնը և  Ք.ա.  524թ. մահացավ: Նրան  հաջորդեց  իր որդի  Վահագնը:

Հայկական   լեռնաշխարհ

      Հայկական աշխարհի  լեռնաշղթաները, բնական սահմաններ.

2      Գետեր, լճեր.

3      Վարչաքաղաքական  բաժանումը:

Հարցաշար

1)Որոնք են  բնական  սահմանները  և որտեղ  է  գտնվում  Հայկական լեռնաշխարհը:

Հայկական  լեռնաշխարհը  գտնվում  է   առաջավոր  Ասիայի  հյուսիսային  մասում:

Ինչ սահմաններ  ունի:

1)Հյուսիսում  Կուռ  գետ

2)Հարավում  Հայկական  Տավրոսի  լեռնաշղթա  և  հյուսիսային  միջագետք:

Արևելքում  Կասպից  ծով , Ուրմիա  լիճ,  Իրանական  սարահարթ:

Արևմուտքում  Փոքր  Ասիական  սարահարթ:

Հյուսիս  արևմուտքում  պոնտական  լեռներ:

Լեռնաշղթաները

Հայկական  լեռնաշխարհի  հյուսիսում,  հյուսիս  արևմուտքից  հարավ  արևելք  ձգվում  են  չորս  լեռնաշղթաններ: Դրանք  են՝

Գուգարքի, Գեղամա, Արցախի,  Ջավախքի  լեռնաշխարհները: Կենտրոնում  արևելքից  արևմուտք  անցնում  է  Հայկական Պար  լեռնաշխթան: Հարավում  հայկական  Տավրոսի  լեռներն են: Հայկական  լեռնաշխարհի  ամենաբարձր  լեռնագագաթը  Արարատ  լեռն  է,  բարձրությունը  (5165 մ): Երկրորդ  բարձր  լեռը  Հայկական  լեռնաշխարհի  Սիփան  լեռն  է  բարձրությունը (44-34 մ):  Հայաստանի  Հանրապետության  ամենաբարձր  լեռը  Արագած  լեռն  է,  բարձրությունը  (4096մ): Երկրորդ  լեռը  Կապույտ  Ջուղն է (3906 մ): Միակ  գործող  հրաբուխը  Թոնդրակն  է: Սիսը (3925մ) է: Հայտնի  են  լճերի  երեք  տեսակ՝  Սևանա  լիճ,  Վանա  լիճ,  Ուրմիա  լիճ: Գեղամա  ծով-Գեղամ  բառը  առաջացել  է  Հայկ   նահապետի  թոռան  Գեղամի  անունով: Սևանի  ջուրը  քաղցրահամ  է: Հայտնի  ձկներն  են  իշխանը, կարմրախայտը  և  այլն: Սևանա  լճից  սկիզբ  է առնում  միայն  Հրազդան  գետը: Իսկ  լճի  մեջ   թափվում  են  30 գետեր: Սևանա  լճի  բարձրությունը  1916 մ  է: Վանա  լիճ- Բզնունյաց ծով կամ Տոսպ:  Ջուրը  աղի  է  բազմանում  է  մեկ  տեսակի  ձուկ` Տարեխ: Ունի  չորս  կղզի`  Ախթամար,  Լիմ,  Կտուց,  Առտեր: Ուրմիա  լիճ  կամ  Կապուտան  ծով: Շատ  աղի է  բուսական կենդանական աշխարհ գոյություն

չունի: Հայկական  լեռնաշխարհի  խոշոր  գետերն  են  Եփրատը,  Տիգրիսը,  Արասխ  (Երասխ), Կուր, Ճորոխ, Գայլ, Հալիս: Արաքսը  միանալով  Կուր  գետին  թափվում  է  Կասպից  ծով,  Եփրատը  միանում  է  Տիգրիսին  թափվում  է  Պարսից ծով, Գայլը և  Հալիսը  թափվում  են  Սև  ծով:

Օգտակար  հանածոններ: Ոսկի, զոդ-Արարատի  մարզ, Վարդենիս, Բարձր  Հայք: Տուֆ, բազալտ  մարմառ  և  այլն: Հանքեր  Անի,  պեմզա,  պղինձ, պղինձա  մոլիբդեն –Զանգեզուր,  Սյունիքի  մարզ, Ալավերդի և  Լոռու մարզ: Վարչական  տարածք: Ք.ա.  չորրորդ  դարում Հայկական  լեռնաշխարհի  տարածքում  ձևավորվեցին  երկու  վարչաքաղաքական միավորներ: Մեծ  Հայք  որը  կոչվում  է  Армение  мое  և  Փոքր  Հայք  Армение  нинор: Մեծ  Հայքը (311.000կմ2) բաղկացած է 15 նահանգներից և 191 գավառներից: Ամենամեծ նահանգը Վասպուրականն է, որը  ունեցել է 37 գավառ, իսկ կենտրոնական նահանգը Այրարատն է, ունեցել է 20 գավառ: Փոքր  Հայքը  ունեցել  է  80.000 քառ. կմ.  տարածք:

 ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԵՐ

893թ. Դվին

1319թ. Անի

1679թ. Գառնի

1840թ. Ակոռ

1926թ. Լենինական

1931թ. Զանգեզուր

1937թ. Երևան

1988թ. Ապիտակ

Հայկ Նահապետի ժառանգների անունները

Արամի անունով մեր երկիրը կոչվել է Արմենիա: Արամանյակի անունով կոչվել է Արագած լեռը, Արամայիսի անունով կոչվել է Արմավիր քաղաքը, Շարայի անունով կոչվել է Շիրակի դաշտավայրը: Սիսակի անունով կոչվել է Սյունիքը:  Գեղանի անունով կոչվել է Գեղամա ծովը և Գեղամա լեռները: Երասխի անունով կոչվեց Երասխ՝ այժմ արդեն Արաքս գետը: Գառնիկի անունով կոչվեց Գառնին:

Վանի թագավորություն

Հարցաշար

1.Երբ է առաջացել և կործանվել այս թագավորությունը:

Առաջացել է Ք.ա. 9-րդ դարում:

Կործանվել է Ք.ա.  7-րդ դարում:

2.Ըստ Ասորեստանյան աղբյուրների ով է եղել Վանի թագավորության առաջին թագավորը:

Արամու Ուրարտացին՝ 859-843թ:

3.Ասորեստանցիները այս թագավորությունը ինչ անունով են կոչել:

Ուրարտու:

4.Տեղացիները իրենց երկիրը ինչ են կոչել:

Նաիրի:

5.Այս թագավորությունը Աստվածաշնչում ինչպես է կոչվել:

Արարատի թագավորություն:

6.Ըստ Խորենացու Արամու Ուրարտացին որ տարածքների վրա է արշավել:

Արշավել է դեպի արևմուտք՝ փոքր Ասիայի երկրների վրա, և արևելք՝ Մեդիա-Մարաստանի վրա:

7.Ով է հաջորդել Արամու Ուրարտացուն:

Սարդուրի առաջին, 835-825թ:

8.Ով է հաջորդել Սարդուրի առաջինին:

Իշպուինի, 825-810թ:

Առաջին կուրս

Հայաստանի նեղ դուռը

վերլուծություն

Պարզ դարձավ, որ 1992 թվականին Հայաստանը անկում էրապրում: Հայաստանը վարում էր կեղծ իշխանություն: Տեղիէին ունենում քաղաքական խնդիրներ, այդ թվումնաև կաշառակերություն, քաղաքական անկայություն և շատ այլհարցեր: Տիգրան Հայրապետյանը 1992 թվականին տեսնելովհետագա քաղաքական իրավիճակը, գրում էր`

<<Հայաստանը գլորվում է նեոգաղութացման անդունդը>>, <<Երրորդ աշխարհի արյունոտ ուրվականը>>: Ավելին տեսնելովհասկանում ենք, որ Հայաստանը հեղափոխական և թույլ երկիր է:

Մխիթար Սեբաստացի

Մխիթար Սեբաստացի` հայ կաթոլիկ գործիչ, հայագետ, մխիթարյան միաբանության հիմնադիր: Ծնվել է փոքր Ասիայի Սեբաստիա քաղաքում 1676 թվականի փետրվարի 7 ին: Իսկական անունը եղել է Մանուկ, հետագայում հոգևորական կոչում ստանալով դարձել է Մխիթար: Նախնական կրթություննը ստացել է տեղի սուրբ նշան վանքում, որտեղ 15 տարեկան հասակում ձեռնադրվել է սարկավագ: Նրա հայրը՝ մանուկի որդի Պետրոսը վաճառական էր, իսկ մոր անունն էր Շահրիստան: Սան Լազարյան Իտալացիները արդեն 30 տարի է անվանում են Հայկական կղզի: Երբ 1817թ. Մխիթարը և իր  ուղեկիցը առաջին  անգամ ոտք դրեցին այդ կղզի այնտեղ կար Լիբրիազորիա որտեղ ուղարկում էին դատապարտյալններին: Մխիթար Սեբաստացին այդտեղ գտնվող  կաթոլիկ տաճարինկցեց հայկական տարրեր: Այդ հայկական տարրերը տեսանելի են ամեն տեղից: Մենք խոնարհվում ենք մեծն Մխիթար Սեբաստացու առջև, որը Եվրոպայի սրտում դրեց հայկական մշակույթի տարրը: Սուրբ Ղազարի թանգարանը սկսել է կազմավորվել Մխիթարյան միաբանության հիմնարկության առաջին օրից, երբ յուրաքանչյուր միաբան Մխիթարից հրահանգ ստացավ ամեն կերպ փրկել հայ մշակույթի արժեքները: Բուն թանգարանը հիմնվել է 1717թ., երբ Մխիթարյաները  հաստատվեցին Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում: Թանգարանի ձևավորման գործում մեծ է նաև անձամբ Մխիթարյան հայերի վաստակը: Սուրբ Ղազարում պահվում է 4000 ձեռագիր, որը քանակով զիջում է Երևանի Մատենադարանի հավաքածուին: Մխիթարյան  միաբանությունը 1703-16 թ ին գործել է Հունաստանի Մեթոն բերդաքաղաքում, որը ենթակա էր Վենետիկի Հանրապետությանը: Միաբանությունը գործունեություն է ծավալել 2 ուղղությամբ՝ կրոնական-կաթոլիկական և հայագիտական-բանասիրական: 

Վատիկանի աջակցությունն ապահովելու նպատակով սկզբնական շրջանում թարգմանել ու հրատարակել են կաթոլիկական գրականություն: Զուգահեռաբար նախապատրաստել և տպագրել են հայագիտական աշխատություններ՝ հայ պատմիչների երկերի քննականբնագրեր, գրաբարի քերականությանը նվիրված ուսումնասիրություններ, արժեքավորբառգրքեր, դասագրքեր, գեղարվեստական գրականություն: 

1732 թ ին Սբ Ղազարում միաբանները հիմնադրել են վարժարան, որի նպատակը միաբանության գործունեությունը շարունակող սերունդ պատրաստելն էր: Այնուհետև Մխիթարյան վարժարաններ են բացվել Պադուայում, Վենետիկում, Կոստանդնուպոլսում, Տրապիզոնում, Ախալցխայում և այլուր: 1992 թ ից Վենետիկի Մխիթարյանների կրթահամալիր է գործում նաև Երևանում:

Սբ Ղազարում Մխիթար Սեբաստացին սեփական գրադարանի հիմքի վրա ստեղծել է Մատենադարան, որը հետագայում համալրվել է նվիրատվություններով և գնումներով: Վենետիկի Մատենադարանի ներկայիս ձեռագիր ֆոնդը 5 հզ. միավոր է, տպագիր ֆոնդը՝շուրջ 100 հզ.: Հայտնի է նաև Վիեննայի Մատենադարանը, որտեղ պահվում է շուրջ 2600 գրչագիր մատյան:

2000 թ ի հուլիսի 10–21 ը Վենետիկի Սբ Ղազար Մայրավանքում տեղի է ունեցել Մխիթարյան միաբանության Վենետիկի և Վիեննայի ճյուղերի միացյալ ընդհանուր ժողով. համատեղ որոշմամբ նրանք միավորվել և ստեղծել են Մխիթարյան միացյալ միաբանությունը, որի կենտրոնատեղին Վենետիկի Սբ Ղազար Մայրավանքն է, իսկ Վիեննայի վանքը՝ առաջին գլխավոր մենաստանը:

Հայաստանի նեղ դուռը

վերլուծություն

Պարզ դարձավ, որ 1992 թվականին Հայաստանը անկում էրապրում: Հայաստանը վարում էր կեղծ իշխանություն: Տեղիէին ունենում քաղաքական խնդիրներ, այդ թվումնաև կաշառակերություն, քաղաքական անկայություն և շատ այլհարցեր: Տիգրան Հայրապետյանը 1992 թվականին տեսնելովհետագա քաղաքական իրավիճակը, գրում էր`

<<Հայաստանը գլորվում է նեոգաղութացման անդունդը>>, <<Երրորդ աշխարհի արյունոտ ուրվականը>>: Ավելին տեսնելովհասկանում ենք, որ Հայաստանը հեղափոխական և թույլ երկիր է:

Մխիթար Սեբաստացի

Մխիթար Սեբաստացի` հայ կաթոլիկ գործիչ, հայագետ, մխիթարյան միաբանության հիմնադիր: Ծնվել է փոքր Ասիայի Սեբաստիա քաղաքում 1676 թվականի փետրվարի 7 ին: Իսկական անունը եղել է Մանուկ, հետագայում հոգևորական կոչում ստանալով դարձել է Մխիթար: Նախնական կրթություննը ստացել է տեղի սուրբ նշան վանքում, որտեղ 15 տարեկան հասակում ձեռնադրվել է սարկավագ: Նրա հայրը՝ մանուկի որդի Պետրոսը վաճառական էր, իսկ մոր անունն էր Շահրիստան: Սան Լազարյան Իտալացիները արդեն 30 տարի է անվանում են Հայկական կղզի: Երբ 1817թ. Մխիթարը և իր  ուղեկիցը առաջին  անգամ ոտք դրեցին այդ կղզի այնտեղ կար Լիբրիազորիա որտեղ ուղարկում էին դատապարտյալններին: Մխիթար Սեբաստացին այդտեղ գտնվող  կաթոլիկ տաճարինկցեց հայկական տարրեր: Այդ հայկական տարրերը տեսանելի են ամեն տեղից: Մենք խոնարհվում ենք մեծն Մխիթար Սեբաստացու առջև, որը Եվրոպայի սրտում դրեց հայկական մշակույթի տարրը: Սուրբ Ղազարի թանգարանը սկսել է կազմավորվել Մխիթարյան միաբանության հիմնարկության առաջին օրից, երբ յուրաքանչյուր միաբան Մխիթարից հրահանգ ստացավ ամեն կերպ փրկել հայ մշակույթի արժեքները: Բուն թանգարանը հիմնվել է 1717թ., երբ Մխիթարյաները  հաստատվեցին Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզում: Թանգարանի ձևավորման գործում մեծ է նաև անձամբ Մխիթարյան հայերի վաստակը: Սուրբ Ղազարում պահվում է 4000 ձեռագիր, որը քանակով զիջում է Երևանի Մատենադարանի հավաքածուին: Մխիթարյան  միաբանությունը 1703-16 թ ին գործել է Հունաստանի Մեթոն բերդաքաղաքում, որը ենթակա էր Վենետիկի Հանրապետությանը: Միաբանությունը գործունեություն է ծավալել 2 ուղղությամբ՝ կրոնական-կաթոլիկական և հայագիտական-բանասիրական: 

Վատիկանի աջակցությունն ապահովելու նպատակով սկզբնական շրջանում թարգմանել ու հրատարակել են կաթոլիկական գրականություն: Զուգահեռաբար նախապատրաստել և տպագրել են հայագիտական աշխատություններ՝ հայ պատմիչների երկերի քննականբնագրեր, գրաբարի քերականությանը նվիրված ուսումնասիրություններ, արժեքավորբառգրքեր, դասագրքեր, գեղարվեստական գրականություն: 

1732 թ ին Սբ Ղազարում միաբանները հիմնադրել են վարժարան, որի նպատակը միաբանության գործունեությունը շարունակող սերունդ պատրաստելն էր: Այնուհետև Մխիթարյան վարժարաններ են բացվել Պադուայում, Վենետիկում, Կոստանդնուպոլսում, Տրապիզոնում, Ախալցխայում և այլուր: 1992 թ ից Վենետիկի Մխիթարյանների կրթահամալիր է գործում նաև Երևանում:

Սբ Ղազարում Մխիթար Սեբաստացին սեփական գրադարանի հիմքի վրա ստեղծել է Մատենադարան, որը հետագայում համալրվել է նվիրատվություններով և գնումներով: Վենետիկի Մատենադարանի ներկայիս ձեռագիր ֆոնդը 5 հզ. միավոր է, տպագիր ֆոնդը՝շուրջ 100 հզ.: Հայտնի է նաև Վիեննայի Մատենադարանը, որտեղ պահվում է շուրջ 2600 գրչագիր մատյան:

2000 թ ի հուլիսի 10–21 ը Վենետիկի Սբ Ղազար Մայրավանքում տեղի է ունեցել Մխիթարյան միաբանության Վենետիկի և Վիեննայի ճյուղերի միացյալ ընդհանուր ժողով. համատեղ որոշմամբ նրանք միավորվել և ստեղծել են Մխիթարյան միացյալ միաբանությունը, որի կենտրոնատեղին Վենետիկի Սբ Ղազար Մայրավանքն է, իսկ Վիեննայի վանքը՝ առաջին գլխավոր մենաստանը:

Գլուխ 11

Հայոց  ցեղասպնության հետքերով:

1.Ցեղասպանության  պատասխանատուների  դատավարությունն  ու  դատաստանն:

1.Ինչ  գիտեք Նյուրնբերգի   դատավարության մասին:Հետապատերազմյան Գերմանիան  ինչպես վարվեց հրեաների հետ:

Կ.Պոլսի  զինվորական  ատյանն  հայերի համար չեղավ այն, ինչ  որ  Նյուրնբերգի  դատարանը հրեաների համար:Երկրորդ համա’խարհային պատերամից հետո Նյուրնբերգի դատարանում մահվան դատապարտվեցին  եվրոպական  հրեության  բնաջնջման պատասխանատուները:Գերմանական  կառավարությանն  պարտադրվեց  հատուցել  հրեաների  կրած  վնասները:

2.Ինչու  Կ.Պոլսում  դատվեցին  հայերի  ջարդարարները:

Դաշնակից  երկրների  պարտադրանքով  Կ. Պոլսում  զինվորական ատյան կազմվեց` պատերազմի  վոճրագործներին  դատելու համար:Գումարվեցին   մի նիստեր  և  դատվեցին  Իթթիհադ  վե  Թերաքքի  կուսակցության մի  շարք  ղեկավարներ:Մահվան դատապարտվեցին  մեծ  ջարդարարներ  Էնվերը, Թալեաթը,  Ջեմալը  և  դոկտ. Նազմը.որոնցից  վոչ  մեկը  երկրում  չէր,  իսկ  դատարանի  կամ  դաշնակիցների կողմից  որևէ  ճիգ  չգործադրվեց նրանց  գտնելու: Մահվան  դատապարտվեցին  նաև  երկրորդական  պատասխանատուներից  մեկը`  Յուսղաթին  կառավարիչ  Քեմալը,  որը  կախվեց  1919թ.  Հունիսին:

3.Երբ  որոշում  տրվեց  թուրք  ջարդարարների  մահապատիժը  գործադրել,  և  ովքեր  ենթարկվեցին այդ  մահապատժին:

Հայաստանի  առաջին  հանրապետության  վերջին  վարջապետ  Սիմոն  Վրացյանը  քողարկված  ձևով  ակնարկում  է,  թե  թուրք  ջարդարարների  մահապատժի  ենթարկելու  որոշումը  կայացվել  է  ՀՀԴ  9  ընդհանուր  ժողվում,  1919թ.  Երևանում:Որոշումը  խիստ  գաղտնի  լինելով  չի  արձանագրվել  ժողովի  ատենագրությունների  մեջ:Այդ  մահապատժին  ենթարկվեցին  Թալեաթ  փաշան,  որը  1921թ.  Մարտի  16-ին  Բեռլինում  սպանվեց  Սողոմոն  Թեհլեմյանի  գնդակից, երկրորդը  դա  Ջիվաչիրին  էր, որը  սպանվեց  1921թ.  Հուլիսի  19-ին  Կ.Պոլսում  Միսակ  Թոլաքյանի  գնդակից,  երրորդը  Սայիդ  Հալիմ  փաշան  էր,  որը  սպանվեց  1921թ.  Դեկտեմբերի  6-ին  Հռոմում  Արշավիր   Շիրակյանի  գնդակից, չորորդը  դա  Բեհադդին  Շիքիրի  և  Ջեմալ  Ազմիի   մահապատիժն  էր,  որը  իրականացրին   1922թ.  Ապրիլի  17-ին  Բեռլինում  Արշավիր  Շիրակյանը  և  Արամ  Երկանյանը, հինգերորդը  Ջեմալ  փաշան  էր որին  գետին  փռեցին  1922թ.  Հուլիսի  25-ին  Թիֆլիսում` Ջեկայի  շենքի  առջև , Ստեփան  Ծաղիկյանը,  Պետրոս  Տեր-Պողոսյանը և  Արտաշես  Գևորգյանը,  և  վեցերորդը  դա  Էնվեր  փաշան  էր,  որը  1922թ. Օգոստոսին  սպանվեց  խորհրդային  Թուրքեստանում:

4.Ինչ  փաստեր  են  վկայում  այն  մասին ,    քեմալան  թուրքիայում  ևս  շարունակվեց  փոքրամասնությունների  հանդեպ   Իթթիհադականների  քաղաքակամությունը:

Այդ  զինադադարից  հետո  եղեռնից  ազատված փոքրաթիվ  հայեր  իրենց  տներն  էին  վերադարձել  որոշ  թվով  հայեր  էլ  զանազան  պատճառներով  չէին  տեղահանվել  ու  երկրի խորքերում  էին մնացել:Իթթիհադական  կառավարության  անկումից  հետո  այդ  հայերը  հույս  ունեին ,  որ  թուրքիայում  ազատություն  է  տիրելու ,  և  վերջ  են  գտնելու  հայերի  հալածանքները:Բայց  մուստաֆա  քեմալը,  սակայն  նպատակադրվել  էր  իր նախորդների  սկսածն  ամբողջական  հալածանքով  ու  տեղահանությամբ:

5. 1929 թ.  Տրված  հրամանն  հայերի կալվածքների  մասին  ինչ  հետևանք  ունեցավ:

Երկրում  մնացած  մի բուռ հայության  առջև  այնպիսի  պայմաններ  դրվեցին ,  որոնց  պարտադրանքով  հայությունն  աստիճանաբար  պիտի  կորցներ   իր  ազգային ինքնությունը  կամ  էլ  ամեն  ինչ  թողնելով  պիտի  հեռանար  երկրից :1929 թ.  Կառավարության  հրահանգով  հայերին արքելվեց  իրենց  կալվածքները  վաճառել  կամ  ժառանգներին  փոխացել:Կալվածքն  պետք  է  տիրոջ  մահից  հետո  կառավարությանն  էր անցնում:

6. Ինչ  կաշկանդումների  ու  խտրականության  է  ենթարկված  հայ գաղութը Կ.Պոլսում:

Ալեքսանդրետի  հայերը ,  որոնց  մի մասը  Կիլիկիայի  հայկական  թագավորությանն  օրերից  այնտեղ  էր հաստատված,  իսկ մյուս  մասն  էլ  եղեռնից  ազատված  գաղթականներ  էին, թուրքերի  սպառնալիքի  տակ  գաղթի  ճամփան  բռնեցին:Գաղթականների  մեջ  էին  Մուսա  լեռը   բարձրացած   և  ինքնապշտպանության  դիմած  ժողովուրդը,  որ  Ալեքսանդրիետից  շպրտվելով  մեծ  մասամբ  Աբանանի  Այն  ճար  գյուղում  հաստատվեցին:Այսօր  ամբողջ  թուրքիայի  տարածքում  շատ  քիչ  թվով  հայեր  են ապրում  և  Կ.  Պոլսում  է  միայն ,  որ  մի  փոքրաթիվ  հայկական  գաղոթ  գոյոթյուն  ունի,  որը  ենթակա  է  շարունակական  ճնշումների  խտրականության:

7.Թուրքերը  երբ  սկսեցին  ուրանալ  կատարված  ոճիրը:

Ուրացումն  այն սկսվեց  հենց  եղեռնի  ընթացքում.    Նախ  իրականությունն  ծածկելով ,  կատարվածները   գաղտնի  պահելով ,  հետո` կատարվածն  աննշան  կարևորությամբ  ներկայացնելով  և  վերջնականապես`  կատարվածն   արդարացնելով,  թուրքիան  սկսեց  ուրանալ  ոճիրը:

8.Եղեռնի  հիսնամյակից  հետո  ինչու  շեշտվեց  թուրքերի  ուրացումն:

Եղեռնի  50-ամյակից  հետո  ծավալված  հայերի  պահանջատիրական  արտահայտությունների    հետևանով  և  1973 թ. սկսված   թուրք  դիվանագետների  ահաբեկչության  Հայկական   հարցի  նկատմամբ  ուշադրությունը  հակազդելու նպատակով  շեշտվեց  թուրքիայի  ուրացումն  ու  հակահայ  քարոզչության  քաղաքականությունը:

9. Թուրքական  պատմագիտությունն  ինչ  պատճառաբանություններ   է  բերում  Օսմանյան  կայսրությունում  հայ  թուրքական  հարաբերությունների  սրման  վերաբերյալ:

Թուրք  պատմաբանները  գրքույկներ  հրատարակեցին,  սկզբում  խեղճ,  ծիծաղելի  տրամաբանությամբ:Հետագայում,  Եվրոպայի  ու  Ամերիկայի  որոշ  պատմաբանների  սիրաշահելով  կամ  դրամով  կաշառելով,  թուրքերն  սկսեցին  հրատարակել   ներկայանալի ,  բայց  միշտ  խեղաթյուրված  բովանդակությամբ  <<պատմագիտական  ուսումնասիրություններ>>:

Գլուխ 13.

1917թ.Ռուսաստանյան

Հեղափոխությունները  և  հայկական հարցը

Ռուսաստանյան հեղափոխությունների

Անդրադարձը  Անդրկովկասում

Հարցեր

1.Ի՞նչ  իրավիճակում էին ռուսական զորքերի  կողմից  գրավված Արևմտահայաստանի հողերը:

Մինչև  1917թ.  հեղափոխությունը   ռուսական  բանակը հայկական  կամավորական  խմբերի  օգնությամբ  արդեն  գրավել  էր  Արևմտահայաստանի  մեծ  մասը  Վանից  մինչև  Էզրումը  ու  Տրապիզոն:Եղեռնից  ազատված  ու  Կովկասում  ապաստանած  հայերը  նոր  պայմաններում  սկսեցին  վերադառնալ  իրենց  ծննդավայրերը  և  լծվել  Հայրենիքի  վերաշինության  գործին:

2.Կովկասում  ինչպե՞ս  ընդունվեց  բոլշևիկյան հեղափոխությունը, և  ինչ  պայմաններում  կազմվեց  Անդրկովկասյան  կոմիսարիատը:

Անդրկովկասը  դեռ  կառչած  էր  ժամանակավոր  կառավարությանը` հավատալով, թե  նոր հեղափոխությունը  կձախողվի:Միայն  Անդրկովկասի  բոլշևիկների  կենտրոն  Բաքվում  էր,  որ  ոգևորությամբ  ընդունվեց  բոլշևիկյան  իշխանությունը,  և  իշխանության  գլուխ  անցավ  Ստեփան  Շահումյանը:1917թ. Նոյեմբերի  24-27-ը  Թիֆլիսում  տեղի  ունեցած  խորհրդաժողովում  ընտրվեց  Անդրկովկասյան  Կոմիսարիատը` կառավարման գործադիր  նոր  մարմինը, Օզակոմի  փոխարեն:Կոմիսարյատի  մեջ  հայությունը  ներկայացված  էր` հանձին  Համո  Օհանջյանի, Խաչատուր  Կարճիկյանի  և  Ղազար  Տեր-Ղազարյանի:

3.Բրեստ-Լիտովսկի  պայմանագիրն  ինչպե՞ս  լուծեց  հայկական  տարածքների  հարցը:

1918թ.  մարտի  3-ին  ստորագրված  պայմանագիրը  նվաստացուցիչ  էր ռուսների  համար, բայց  Լենինը  հավաստացած  էր, որ  շուտով  կոմունիստական  հեղափոխությունը  կուլ  կտա  Գերմանիային  և  ամբողջ  Արևմուտքը, և  պայմանագիրն  իր  ուժը  կկորցնի:Ռուսաստանի  պատերազմից  դուրս  քաշելով  և ռուս  ժողովրդին գոհացնել  և  շատերի  սերն  ու  վստահությունը  շահել:Հաշտության  պայմանագիրը  ծանր  էր  հայերի  համար:Թուրքերը  տիրանում  էին  Կարսին,  Արդահանին  և  Բաթումին:Լենինը  ռուսական  զորքերը  հետ  էր  քաշում  Արևմտահայաստանից  և  խոստանում  զինաթափել  ու  ցրել  հայ  կամավորական  խմբերը:

4.Ներկայացրեք  առանձին  հայկական  կորպուսը:

Արևմտահայաստանում  կարգ  ու  կանոն  հաստատելու  և  թուրքերի  առաջխաղացումը  կանխելու  համար  1917թ.  Նոյեմբերից  հայոց  ազգային  խորհուրդը  և  հայ  զինվորական  միությունը  սկսեցին  հայկական  բանակային  կորպուսի  գործը:Կորպուսի  հրամանատար  էր նշանակվել  գեներալ  Թովմաս Նազարբեկյանը,  իսկ  Դրոն  հաստատվել  էր  իբրև  հայկական  զորքերի  կոմիսարը:Հայկական  առանձին  կորպուսը  բաղկացած  էր  մի  քանի  դիվիզիաներից.1-ին  և  2-րդ  դիվիզիաներից` գեներալներ  Արեշյանի  և  Սիլիկյանի  հրամանատարությամբ.երրորդ զորաբաժինը,  մեծ  մասամբ  արևմտահայ  կռվողներ, ղեկավարում  էր  Անդրանիկը, որը  բժիշկ. Զավրիևի  ջանքերի  շնորհիվ  Կովկասյան  ռազմաճակատի  հրամանատարության  կոմից  գեներալ  կորպուսի  մեջ  էին  մտնում  նաև  հեծյալ  գունդը`  գնդապետ  Ղուրղանյանի  հրամանատարությամբ  և  տեղական  բազմաթիվ  գնդեր  ու  գումարտակներ:

5.Բոլշևիկներն  ինչու՞  էին  դեմ  Անդրկովկասի  ազգային  կորպուսների  կազմավորմանը:

Միայն  հայերը  չէին, որ  ազգային  զորք  էին  կազմել:Վրացիներն  ու  ազերիները  ևս  ունեին  իրենց  ազգային  զորքը:Պարզ  էր,  որ  նման  քայլերն  ուժեղացնում  էին  տարանջատումը  կովկասյան  ազգերի  միջև,  իսկ  Կովկասի  բոլշևիկներն  այս քայլերը  ազգային  դրսևորում  համարելով  պայքարում  էին  դրա  դեմ:

6.Թուրքերն  ի՞նչ  նպատակով  էին  Տրապիզոնի  բանակցությունները  ձգձգում:

Տրապիզոնում  Թուրքերը,  Բրեստ-Լիտովսկի  պայմանագրի  թուրքանպաստ  պայմաններից  ու  կռվի  դաշտում  ունեցած  հաջողություններից  ոգևորված, արհամարում  և  ձգձգում  էին  բանակցությունները:Նրանք  պատճառաբանում  էին,  թե  անդրկովկասյան  կառավարությունը  անկախ  չէ,  ուրեմն  և  չի  կարող  բանակցություններ  վարել  Թուրքիայի  հետ:Պարզ  էր,  որ  թուրքերն  ուզում  էին,  Կովկասյան  անջատել  Ռուսաստանից` իրենց  ցանկացած  պայմանները  պարտադրելու  կամ  պատերազմը  շարունակելու  նպատակով:

7.Սեյմը  ինչպե՞ս  հակազդեց  թուրքերի  առաջադրած  պայմաններին:

Թուրքերին  պատասխանելու  համար  1918թ.  ապրիլի  13-ին  գումարված  Սեյմի  նիստում  պարզորոշ  դրսևորվեցին  անդրկովկասյան  ժողովուրդների  անհամաձայնությունն  ու  անմիաբանությունը:Դաշնակցության  ներկայացուցիչները  պնդում  էին  չընդունել  առաջարկված  պայմաններն  ու  կռվել  Արևմտահայաստանը  ազատության  և  Անդրկովկասի  պաշտպանության  համար:Մուսաֆաթականները  չէին  ուզում  Օսմանյան  կայսրության  դեմ  կռվել  և  պարզապես  հայտարարում  էին, թե  Թուրքիայի  դեմ  պատերազմի  դեպքում  Անդրկովկասի  միասնությունը  ոչնչացած  պիտի  համարել:Վրացիները  բաժանված  էին  պատերազմին  թեր  և  դեմ,  բայց  մեծամասնությունը  գտնում  էր,  թե  մեծ  զիջումների  գնով  իսկ  պիտի  հաշտություն  կնքել  Թուրքիայի  հետ:Այնուամենայնիվ,  Սեյմը  որոշեց չընդունել  թուրքերի  պայմանները և  ընտրեց  պատերազմական  հանձնախումբ` թշնամուն  դիմագրավելու  գործը  կազմակերպելու  համար:

8.Անդրկովկասյան  անկախ  պետության  ստեղծումն  ինչու՞  չէր  նպաստում  հայկական  շահերին:

Տիրող  իրավիճակի  պարտադրանքով  Սեյմի  1918թ.ապրիլի  22-ի  նիստում  քննվեց  Անդրկովկասն  անկախ  հայտարարելու  հարցը:Հայ  ղեկավարությունը  երկու  ընտրություն  ուներ.կամ  մերժել  Անդրկովկասի  անկախությունը  և  միայնակ  կռվել  թուրքերի  դեմ,  կամ  միանալ  ընդհանուր  ճակատին,  զոհ տալ Արևմտահայաստանը  և  Կովկասահայությունը  փրկելու  համար  բանակցելու  նստել  թուրքերի  հետ:Որոշումը   դժվար  էր:

9.Գերմանացիներն  ինչու՞  էին  անհանգստացած  Անդրկովկասում  թուրքական  զորքի  առաջխաղացումից:

Թուրքական  բանակի  առաջխաղացումը,  թալանն  ու  կոտորածը   բանակցությունների  ժամանակ  առաջացրել  էին  նույնիսկ  գերմանական  կառավարության  դժգոհությունը:Կար  նաև  մեկ  ուրիշ  խնդիր.Գերմանիան  ինքն  էլ  հետաքրքրված  էր  Բաքվի  նավթով  և  չէր  կարող  հանդուրժել  թուրքերի  այդքան  առաջանալն  Անդրկովկասում:Գերմանիայի  կառավարությունը, իր ներկայացուցչին  Բաթում  ուղարկելով,  փորձեց  ազդել  թուրքերի  վրա,  բայց  միջամտությունն  արդյունք  չունեցավ: Թուրքական  կառավարությունը , մանավանդ  Էնվերը,  չէր  կամենում  իր  նպատակների  իրագործման  ճանապարհին  իր  դաշնակից-բարեկամին  զիջել:

10.Վրացի-ազերի-հայ  միացյալ  ընդիմությունը  ե՞րբ  անիմաստ  դարձավ:

Թուրքերը  1918թ.  մայիսի  25-ին  մի  վերջնագիր  ներկայացրին  Անդրկովկասի  պատվիրակությանը  և  Երևանի  նահանգից  հավելյալ  հողեր պահանջեցին:Հստակ  էր  արդեն,  որ  թուրքերի  թշնամին  հայերն  էին միայն,  և նրանց  թիրախը` հայկական  հողերը:Հետևաբար  վրացի-ազերի-հայ  միացյալ  դիմադրությունն  այլևս  զրկվել  էր  իմաստից:Իմաստ  չուներ  նաև  Անդրկովկասի  ժողովրդավարական  Դաշնային  հանրապետության գոյությունը:

11.Սեյմի  լուծարումից  հետո  ի՞նչ  երկընտրանքի  առջև  էր  կանգնած  հայ   ղեկավարությունը:

Սեյմի  վերջին  նիստը  տեղի  ունեցավ  1918թ. մայիսի  26-ին, ուր  վրաց  մենշևիկների  առաջարկով  լուծարվեց  Անդրկովկասի  ժողովրդավարական  Դաշնային  Հանրապետությունը:Նոյ  Ռամիշվիլին  նշանակվեց  վարչապետ ,  իսկ  Չխենկելին  արտաքին  գործերի  նախարար,  և  իբրև  Գերմանական  հովանավորության խորհրդանիշ`  գերմանական  դրոշը  ծածանվեց  Թիֆլիսում:

12.Ինչու՞  թուրքերն   առաջինը  ճանաչեց  Հայաստանի  անկախությունը:

Քանի , որ  թուրքերը  հաշվի  նստեն  հայերի  հետ:Եվ  դրա  համար  էլ  1918թ. Հունիսի  4-ին  Բաթումում  կնքվեց  խաղաղության  և  բարեկամության  դաշնագիր: Համաձայնագիրը  ստորագրելով` Թուրքիան  պաշտոնապես  ճանաչում էր  անկախ  Հայաստանի  գոյությունը: Այսպիսով` իրականություն  դարձավ  ազատ   և  անկախ  Հայաստանը: